Άγιος Ελευθέριος Ο Προστάτης Των Βαρυποινιτών Του Φρουρίου Ιτζεδίν - Της Ειρήνης Καλαιτζάκη

 

Κατά την παραμονή τους εντός του Ιτζεδίν οι βαρυποινίτες εναπόθεσαν τις ελπίδες τους στο Θεό χτίζοντας στο νότιο τμήμα του φρουρίου, εντός του κυκλικού οχυρώματος, μικρό εκκλησάκι αφιερωμένο στον ελευθερωτή τους Άγιο Ελευθέριο.

Αγιογράφησαν τις εικόνες, σκάλισαν το τέμπλο, κατασκεύασαν τους πολυελαίους και τα φωτιστικά και διαμόρφωσαν τον εξωτερικό χώρο του ναού. Σύμφωνα με μαρτυρίες η οροφή της εκκλησίας ήταν τοιχογραφημένη αλλά σε εργασίες συντήρησης οι τοιχογραφίες σκεπάστηκαν και καταστράφηκαν. 

Στο τέμπλο του ναού έχει σχεδιαστεί ένα μεγάλο μάτι από τον αείμνηστο ζωγράφο και καλλιτέχνη Μανώλη Ραυτόπουλο τότε κρατούμενο στις φυλακές. 

 

 Eίναι φορές που ο Θεός ξεχωρίζει τόπους και τους χαρίζεται απλόχερα κάνοντάς τους μοναδικούς. Τους λούζει με φως, τους ντύνει με την απεραντοσύνη του γαλάζιου και τους στολίζει με το πράσινο της ζωής.

 Και σαν περάσεις μουσαφίρης από τη γειτονιά τους και θελήσεις να ξεφυλλίσεις σελίδες της ιστορίας τους θα νιώσεις δέος για τον κόσμο τούτο τον μικρό… μα τόσο μεγάλο που απλώνεται μπροστά σου εκεί στην καρδιά του κόλπου της Σούδας. Στο μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι της Μεσογείου, περιτριγυρισμένο από απομεινάρια περαζούμενων χρόνων που μαρτυρούν τη μακραίωνη ιστορία του.

Λόγω της γεωφυσικής του θέσης αποτέλεσε και αποτελεί σημείο στρατηγικής σημασίας και τούτος είναι ο κυριότερος λόγος που από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα πέρασαν πολλοί λαοί και άφησαν τα ίχνη τους. Σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους έστησαν ένα σύμπλεγμα, τριών στη σειρά φρουρίων (Ιτζεδίν, Κουλές Απτέρας, οχύρωση νησίδας Σούδας) με αποτέλεσμα αυτό το σπάνιο -για τα παγκόσμια χρονικά- γεγονός να αποτελεί πόλο έλξης για τους επιστήμονες που ασχολούνται με τη φρουριακή αρχιτεκτονική.

 Επιχειρώ με αυτό το σημείωμα ένα μικρό ταξίδι -μέσα από λέξεις, εικόνες και γεγονότα- στα καμώματα του χρόνου, αλλά κυρίως εκείνα των ανθρώπων, σε ένα από τα τρία φρουριακά συγκροτήματα, στην οχύρωση του Ιτζεδίν.

Μέρα με τη μέρα το βλέπω να καταρρέει και αισθάνομαι πως χάνεται ένα κομμάτι από το παζλ της ιστορίας αυτού του τόπου. Ξεκίνησε να διαγράφει μια πορεία από το 1646 και άφησε ίχνη ανεξίτηλα στη νεότερη και σύγχρονη ιστορία. Τότε -οι πρώτοι Τούρκοι- φτάνοντας στα υψώματα της περιοχής, απομάκρυναν τους Ενετούς και ύψωσαν πύργο. Το 1872, ο διοικητής της Κρήτης Ρεούφ πασάς, έχτισε στην ίδια θέση το φρούριο Ιτζεδίν.

 Αποτέλεσε το κυριότερο αμυντικό έργο εκείνης της εποχής στον κόλπο της Σούδας και πήρε το όνομά του από τον γιο του Αβδούλ Αζίζ Ιτζεδίν. Το σχήμα του είναι χαρακτηριστικό, επίμηκες με ευθύγραμμη τη νότια πλευρά του που όμως έχει στη μέση της ένα κυκλικό οχύρωμα ικανό να ενισχύσει την άμυνα. 

Από τη βόρεια πλευρά του είναι πεντάπλευρο και είχε 12 πυροβόλα για τον έλεγχο της κίνησης από τη θάλασσα. Το 1884 επί αυτοκρατορίας του Σουλτάνου Χαμίτ χτίζεται στην είσοδο του φρουριακού συγκροτήματος περίτεχνη κρήνη. 

Τη σχεδίασε και την κατασκεύασε ο εξαιρετικός πρωτομάστορας Γ. Γεωργαράκης, ο οποίος είχε χτίσει πολλές εκκλησίες στον Αποκόρωνα μετά το Χατί Χουμαγιούν (Διακήρυξη της ισότητας των εθνοτήτων). Χαρακτηριστική είναι η επιγραφή στα ελληνικά πάνω στην κρήνη: «Επί αυτοκράτορος Σουλτάνου Χαμίτ οικοδομήθη υπό Γεωργαράκη αρχιτέκτονος έτει 1884 μηνί  Σεπτεμβρίω».

 

Με τον ερχομό των Μεγάλων Δυνάμεων στην Κρήτη επί Κρητικής Πολιτείας, το φρούριο ουσιαστικά παροπλίζεται και παύει να επιτελεί τον αρχικό του σκοπό.

 Από τότε αρχίζουν και οι παρεμβάσεις στην αρχική κτηριακή μορφή του με αποτέλεσμα να αλλάξει σημαντικά η όψη του. Γίνεται η προσθήκη του ορόφου και κατασκευάζεται ο εξωτερικός μαντρότοιχος. 

Κρίνεται ότι πληροί όλες τις προϋποθέσεις και έτσι μετατρέπεται σε εγκληματική φυλακή. Αποτέλεσε ίσως τη σκληρότερη φυλακή της Ελλάδος. Εκτός από τους βαρυποινίτες του κοινού ποινικού δικαίου, «φιλοξένησε» και πολιτικούς κρατούμενους τις -δύσκολες πολιτικά- περιόδους της Ελλάδας και μάλιστα ήταν από τις πιο πολυπληθείς της χώρας.

Το 1903, ο Μητροπολίτης Κρήτης Ευμένιος που ήταν οπαδός του πρίγκιπα Γεωργίου, υποβάλλει μήνυση για εξύβριση στον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος φυλακίζεται για 15 μέρες στο κάτεργο. Το 1915 το φρούριο περνά στα χέρια του Ελληνικού Δημοσίου από το τούρκικο Δημόσιο.

Κατά την περίοδο της Δικτατορίας του Πάγκαλου 1925-1926 κρατήθηκε στο Ιτζεδίν μεγάλος αριθμός πολιτικά αντιφρονούντων. Μετά την ανατροπή του το 1926 από το στρατηγό Γ. Κονδύλη, φυλακίζεται και ο ίδιος για δυο χρόνια -μέχρι τις 13 Ιουλίου 1928- στην ίδια φυλακή. Καταγεγραμμένα στοιχεία για τη φυλάκιση των πολιτικών κρατουμένων υπάρχουν από το 1916 όταν φυλακίστηκε στο Ιτζεδίν ο Δημοσθένης Λιγδόπουλος μέλος της οργάνωσης της Σοσιαλιστικής Νεολαίας.

Την περίοδο 1930-1931, σαράντα αριστεροί πολιτικοί κρατούμενοι, φυλακίστηκαν με βάση το «Ιδιώνυμο»  που ψήφισε η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου το 1929.
Την περίοδο της Κατοχής η φυλακή δεν λειτούργησε, αφού οι Γερμανοί την είχαν μετατρέψει σε βάση και αποθήκη.

Το 1948 μεταφέρθηκαν από τη Γυάρο, 105 πολιτικοί κρατούμενοι, όλοι καταδικασμένοι σε θάνατο δεκάδες φορές. Από αυτό το σημείο και μετά ξεκινά η πολιτιστική και μορφωτική δραστηριότητα μέσα στις φυλακές. Γίνεται μια συντονισμένη προσπάθεια ώστε οι αγράμματοι φυλακισμένοι που ήταν πολλοί, να πάρουν μέρος σε οργανωμένα μαθήματα γλώσσας. Τα μαθήματα αυτά εμπλουτίζονταν κάθε φορά που μετάγονταν νέοι κρατούμενοι από τη Γυάρο.

 Παράλληλα μέσα στη φυλακή πραγματοποιούνταν μελέτες και μεταφράσεις ξενόγλωσσων ιδεολογικών βιβλίων και γράφονταν μυθιστορήματα, πεζογραφήματα και ποιητικές συλλογές. Την πολιτιστική δραστηριότητα των κρατουμένων συμπλήρωναν οι θεατρικές ομάδες. Μέσα από μηνιαίες παραστάσεις παρουσίαζαν έργα των Μολιέρου, Σαίξπηρ, Μπρεχτ, Ψαθά κ.ά. Το 1958 με την παρουσία του Μ. Γλέζου στη φυλακή, λειτούργησε για τρεις μήνες σχολή δημοσιογραφίας.

Παρόλη την πολιτιστική δραστηριότητα, οι συνθήκες κράτησης ήταν απεχθείς. Λιγοστό φαγητό, χαλασμένα τρόφιμα, άθλια κελιά και ανύπαρκτες συνθήκες υγιεινής. Στο μόνο που διέφερε η φυλακή του Ιτζεδίν από τις υπόλοιπες  ήταν στην έλλειψη βασανιστηρίων και ξυλοδαρμών.

 Οι εκτελέσεις των καταδικασθέντων πραγματοποιούνταν πριν την ανατολή του ηλίου στον χώρο που βρίσκεται σήμερα το νεκροταφείο του Καλαμίου. Μαζικές εκτελέσεις δεν γινόταν πλην την εκτέλεση των τεσσάρων αγωνιστών του ΕΛΑΣ τον Απρίλιο του 1949. 

Ο χώρος του νεκροταφείου αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι των φυλακών και την ιστορικότητά του μαρτυράει μνημείο που στήθηκε το 1993 από την ΠΕΑΕA Χανίων.
Αξίζει να σημειωθεί πως ο πρώτος εορτασμός της επετείου για τη Μάχη της Κρήτης πραγματοποιήθηκε στον χώρο των φυλακών.

Κατά την παραμονή τους εντός του Ιτζεδίν οι βαρυποινίτες εναπόθεσαν τις ελπίδες τους στον Θεό χτίζοντας στο νότιο τμήμα του φρουρίου, εντός του κυκλικού οχυρώματος, μικρό εκκλησάκι αφιερωμένο στον ελευθερωτή τους Άγιο Ελευθέριο. Αγιογράφησαν τις εικόνες, σκάλισαν το τέμπλο, κατασκεύασαν τους πολυελαίους και τα φωτιστικά και διαμόρφωσαν τον εξωτερικό χώρο του ναού. Σύμφωνα με μαρτυρίες η οροφή της εκκλησίας ήταν τοιχογραφημένη, αλλά σε εργασίες συντήρησης οι τοιχογραφίες σκεπάστηκαν και καταστράφηκαν. 

Στο τέμπλο του ναού έχει σχεδιαστεί ένα μεγάλο μάτι από τον αείμνηστο ζωγράφο και καλλιτέχνη Μανώλη Ραυτόπουλο τότε κρατούμενο στις φυλακές.
Το φρούριο έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο σύμφωνα με την κωδικοποίηση του νόμου 5351/1932 περί αρχαιοτήτων, τον νόμο 1469/1950 και την Υπουργική Απόφαση με αριθμό ΦΕΚ 936/Β/31-12-1986 του Υπουργείο Πολιτισμού.

Ο τελευταίος δραματικός ρόλος του οχυρού αποτέλεσε και την αφορμή να γυριστούν στους χώρους του οι ταινίες: «Μέρες του ’36» του Θεόδωρου Αγγελόπουλου το 1972 με αναφορές στη Δικτατορία του Μεταξά και «Τα πέτρινα χρόνια» του Παντελή Βούλγαρη το 1985 με αναφορές στα δύσκολα χρόνια 1954-1974.

Το 2011 ο πρώην πρύτανης του Πολυτεχνείου Κρήτης Γιάννης Φίλης εκδίδει το μυθιστόρημα με τίτλο «Η δικαίωση» με πρωταγωνιστές μελλοθάνατους στις φυλακές του Ιτζεδίν και με ανατριχιαστικές αναφορές στη ζωή τους εντός των τειχών και το τέλος τους.
Οι τελευταίοι πολιτικοί κρατούμενοι απολύθηκαν από το Ιτζεδίν τον Ιούνιο του 1964. Η φυλακή συνέχισε να λειτουργεί μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’70 όπου και έκλεισε οριστικά.

Στις 3 Οκτωβρίου του 1975, ο τότε νομάρχης Χανίων Αλέξανδρος Τσάκωνας, «παραχωρεί κατά χρήση το εντός του τείχους συγκρότημα του φρουρίου Ιτζεδίν, εκτάσεως 16.531,75 τ.μ. στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας και ειδικότερα στο Αρχηγείο Ναυτικού για χρησιμοποίησή του από την Υπηρεσία του Ναυστάθμου Κρήτης για κάλυψη των αμυντικών αναγκών της χώρας». Από τότε και για αρκετά χρόνια ο γύρω χώρος (θάλασσα και αέρας) μετατράπηκαν σε πεδίο βολών και ασκήσεων του πολεμικού ναυτικού.

Το 2004 αποδεσμεύεται το τμήμα αυτό με σχετική απόφαση του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας και δίδεται για χρήση και συντήρηση στο τότε Υπουργείο Πολιτισμού.
Το 2007 το Πολεμικό Ναυτικό παρέδωσε το οχυρό στην Κτηματική Υπηρεσία Χανίων.

Από το 2005 ο τότε Δήμος Σούδας, αλλά και ο νυν Δήμος Χανίων, με συνεχή γραπτά αιτήματά τους προς τους συναρμόδιους φορείς, το Υπουργείο Πολιτισμού και την Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου «ζητούν παραχώρηση χρήσης του φρουρίου και σύναψη προγραμματικής σύμβασης προκειμένου να συνταχθεί μελέτη επισκευής, αποκατάστασης και ανάδειξης του μνημείου ως επισκέψιμου χώρου ιστορικής μνήμης, αλλά και χώρου τέχνης και πολιτισμού», σε σύνδεση πάντα και με τις άλλες παρακείμενες αρχαιότητες. 

Αξίζει να σταθεί κάποιος στην τελευταία απάντηση της Εταιρείας Ακινήτων του Δημοσίου με ημερομηνία 4-3-2014 προς τον Δήμο Χανίων και τον βουλευτή Χανίων κ. Κ. Βιρβιδάκη μετά από σχετικό τους αίτημα. Σύμφωνα λοιπόν με την Εταιρεία, «πάγια τακτικής της είναι να παραχωρεί δημόσια ακίνητα προς Ο.Τ.Α. πάντα μετά από προσδιορισμό ανταλλάγματος κατά τον επωφελέστερο, για το Ελληνικό Δημόσιο, τρόπο που σημαίνει είτε ως ποσοστό επί τοις % στα πάσης φύσεως έσοδα από την εκμετάλλευσή του είτε ως Συντελεστή Ετήσιας Μισθωτικής Ανταπόδοσης».

Και βέβαια δεν γίνεται πουθενά λόγος για την ευθύνη που έχει η πολιτεία για να διασώσει και να αναδείξει το μνημείο και τον περιβάλλοντα χώρο του. Αντιθέτως επιλέγουν να το αφήσουν στην τύχη του παραδίδοντάς το στη φθορά του χρόνου.

Στο παρελθόν, Έλληνες και ξένοι επιστήμονες, μετά από συμμετοχή τους σε διεθνές συνέδριο που διεξήχθη στα Χανιά πρότειναν το φρούριο Ιτζεδίν να στεγάσει τη σχολή Αρχιτεκτονικής Συντήρησης και Διατήρησης Ιστορικών κτηρίων και μελέτης περιβάλλοντος.
Δυστυχώς σήμερα ο χώρος του φρουρίου δεν είναι επισκέψιμος για το κοινό λόγω της επικινδυνότητας των κτισμάτων. Η βαριά σιδερένια πόρτα της πύλης ανοίγει μόνο μια φορά το χρόνο -στη γιορτή του Αγίου Ελευθερίου στην καρδιά του Δεκέμβρη- για να υποδεχτεί τους πιστούς.
 

Ένας κόμπος στον λαιμό, ανατριχίλα και δέος θα κυριεύσουν τον επισκέπτη από την πρώτη κιόλας δρασκελιά στο κεντρικό μονοπάτι της φυλακής. Ο χώρος είναι άκρως επιβλητικός. Τόπος βασανιστηρίων τότε… τόπος περισυλλογής και μνήμης σήμερα. Παντού βαριές σιδερένιες πόρτες, κάγκελα απαραβίαστα, στενά και σκοτεινά κελιά μαρτυρούν τα όσα υπέστησαν εκατοντάδες ανθρώπινες ψυχές. Και πού και πού, σπάνε τη μονοτονία του κολαστηρίου γράμματα χαραγμένα με πόνο πάνω στις πέτρες του οχυρού. Γράμματα που ορθώνονται σαν κραυγή και αποτυπώνουν στις μαύρες σελίδες της ιστορίας… χρονολογίες, πρόσωπα, γεγονότα, εξομολογήσεις και όρκους για εκδίκηση όταν και εφόσον περνούσαν ζωντανοί από την άλλη πλευρά του ψηλού μαντρότοιχου.
Όλα εγκαταλελειμμένα σήμερα, καταρρέουν μέρα με τη μέρα και μαζί με τις πέτρες χάνονται για πάντα κομμάτια ιστορίας. Ο αμείλικτος χρόνος πραγματοποιεί το αέναο έργο του, βρίσκοντας στην πορεία του άξιους συμμάχους -τους ανθρώπους- που «φροντίζουν» επιμελώς με τα έργα τους στον περιβάλλοντα χώρο μνήμης και όχι μόνο, να καταστρέφουν και να αφανίζουν αδιάκριτα ιστορικά ψήγματα ενός πολύπαθου λαού. Παρουσία μιας πολιτείας ψυχρής και απόλυτης που χρησιμοποιεί τα γρανάζια της γραφειοκρατίας σαν τροχοπέδη για να αποφύγει ίσως τη λήψη σοβαρών αποφάσεων.
Οφείλουμε να διασώσουμε σαν τοπική κοινωνία, αλλά και κατ’ επέκταση σαν Έλληνες, την ιστορική μας μνήμη και κληρονομιά, αλλά και το εν λόγω μνημείο που μαρτυρά με τον δικό του τρόπο τις βουλές μα και τα παθήματα των ανθρώπων. Επιβάλλεται να το πράξουμε απέναντι στο μέλλον της χώρας. Τα μνημεία, τα γεγονότα και οι πηγές -γραπτές και προφορικές- αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της πορείας ενός έθνους στους αιώνες.
Η ύπαρξη μέλλοντος… προϋποθέτει τον σεβασμό στο παρελθόν.

ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΛΑΙΤΖΑΚΗ