Κρητικοί και -ακης

 

Ένας δημοφιλής αστικός μύθος που πλανάται επιμόνως, είναι ότι «το -άκης στα κρητικά επίθετα το επέβαλλαν οι Τούρκοι για να «μειώνουν» τους Κρητικούς». Καμία σχέση: 

Επισήμως οι Οθωμανοί Τούρκοι δεν είχαν καν επώνυμα με την σημερινή έννοια, αλλά με την παλαιά έννοια, επώνυμα με διάρκεια μιας γενιάς, όπως π.χ τα αρχαία πατρώνυμα & τοπώνυμα, τα αναγραφόμενα πάνω στα όστρακα ψηφοφοριών της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, ή τα πατρωνυμικά, τα τοπωνυμικά, τα επαγγελματικά και τα παρωνυμικά επίθετα της Ελληνιστικής και της Βυζαντινής Περιόδου.

Μονάχα κατά τα τέλη του 19ου αι μ.Χ. που άρχισε η συστηματική καταγραφή επωνύμων για τους κατοίκους της μεγαλονήσου Κρήτης, έγινε κατάχρηση του -άκης, όχι πάντως περισσότερο απ'ότι τα -άτος, -άκος, -πούλος, -όγλου (=> -ίδης -άδης), -ίτσης (<=> -ιτσας, -ιτζας, -ιτζης), -έλης, -ούτσος κλπ, σε άλλες ελληνικές χώρες. Δηλαδή, όσον αφορά το -άκης, η χρήση του ως επώνυμο γενικεύτηκε στην Κρήτη, με την μετάλλαξη οικογενειακών επιθέτων στα δημόσια αρχεία της ύστερης Τουρκοκρατίας (1841-98) και της Κρητικής Πολιτείας ([1878 - 1889], [1896] 1898 - 1908 [1η Δεκέμβρη 1913]), π.χ: 

• το «Αλέξανδρος» σε «Αλεξανδράκης»
• το «Αλυγίζος (<-- Aloysio, Αλοΐζιο, Αλοΐσιος)» σε «Αλυγιζάκης» 
• το «Αμανές» σε «Αμανάκης»
• το «Απόστολος» σε «Αποστολάκης»
• το «Veniano» σε «Βενιανάκης»
• το «Βέργος» σε «Βεργάκης»
• το «Giacomo» σε «Γιακουμάκης»
• το «Γιαννικός» (<-- Ιωαννίτες;) σε «Γιαννικάκης»
• το «Δάνδολος» σε «Δανδουλάκης»
• το «Διαμαντής» σε «Διαμαντάκης»
• το «Δουρουντούς» σε «Δουρουντάκης»
• το «Ζαχάρης» σε «Ζαχαράκης»
• το «Θεόδωρος» σε «Θεοδωράκης»
• το «Ιερώνυμος» σε «Ιερωνυμάκης» και το «Geronimo» σε «Γερωνυμάκης»
• το «Καλόγερος» σε «Καλογεράκης»
• το «Καραντινός» σε «Καραντινάκης»
  
• το «Καρδάμης» σε «Καρδαμάκης»
• το «Καρπούζης» σε «Καρπουζάκης» (=> Τζένη Καρέζη) 
• το «Κασάπης» (που στην Τουρκοκρατία αντικαθιστά το «μακέλης», και εξελίσσεται στο «χασάπης») σε «Κασαπάκης»
• το «Κορτσαλιός» ή «τω Κορτσαλιούδω» σε «Κορτσαλιουδάκης»
• το «Κουτσορίνης» σε «Κουτσορινάκης» (κουτσές=κομμένες ρίνες=μύτες, μπορούσαν ν'αποκτήσουν οι πολίτες κατά την διάρκεια του Βυζαντίου, ως αποτέλεσμα δικαστικής ποινής) 
• το «Λαΐνης (<= λαγύνιον)» σε «Λαϊνάκης»
• το «Λαμπάθης» σε «Λαμπαθάκης»
• το «Λεμονής» σε «Λεμονάκης»
• το «Μακρής» σε «Μακράκης»
• το «Μανούσος (<-- Manuso)» σε «Μανουσάκης»
• το «Μαντονάνος (<-- Madonnano)» σε «Μαντωνανάκης»
• το «Μαράθης» σε «Μαραθάκης»
• το «Μαρίνος» σε «Μαρινάκης»
• το «Μαρούλης» σε «Μαρουλάκης»
• το «Μουσούρος» σε «Μουζουράκης»
• το «Μπάμιας» σε «Μπαμιάκης»
• το «τω Μπολιούδω» σε «Μπολιουδάκης» και σε «Βολουδάκης»
• το «Μπούρμπος» σε «Μπουρμπάκης»
• το «Νικολόζης» (Νικόλαος στα γεωργιανικά/καρτβελικά) σε «Νικολοζάκης»
• το «Ντουντούλος» σε «Ντουντουλάκης και Δουνδουλάκης»
• το «Ντούσος ή Ντούζος» σε «Ντουσάκης»
• το «Παπάς ή τω Παπάδω» σε «Παπαδάκης»
• το «Παπαδερός» σε «Παπαδεράκης»
• το «Πάτερος» σε «Πατεράκης»
• το «Περιβολάρης (= κηπουρός)» σε «Περβολαράκης»
• το «Πέτρος» σε «Πετράκης»
• το «Ραΐσης (ραΐς/ρεΐς = πλοίαρχος, καπετάνιος καραβιού)» σε «Ραϊσάκης»
• το «Ρόκας» σε «Ροκάκης»
• το «Ροσμαρής (είτε εκ του ροσμαρί = δεντρολίβανον, είτε από Φραγκολεβαντίνα πριγκίπισσα)» σε «Ροσμαράκης»
• το «Σημαντήρης [-ιος]» σε «Σημαντηράκης» και «Σημανδηράκης»
• το «Τζουγανός» (ο παίκτης στο πόλο επί χόρτου, σύμφωνα με την μεσαιωνική ονομασία του, τζυγάνι[ον].) σε «Τζουγανάκης»
• το «Τρίποδας» (ευνοήτως προικισμένος) σε «Τριποδάκης»
• το «τω Φραγκιαδώ» σε «Φραγκιαδάκης»
• το «Φραντζέσκα» ή «Φραντζέσκος» σε «Φραντζεσκάκης»
• το «Φρυδάς» σε «Φρουδάκης»
• το «Χαβαλές» σε «Χαβαλεδάκης»
• το «Χριστόδουλος» σε «Χριστοδουλάκης»
• το «τω Χριστούλω» σε «Χριστουλάκης»

Βέβαια, η φυτική ετυμολογία του «Ροσμαράκης» είναι λίγο αμφίβολη, λόγω του ότι υφίστανται επώνυμα, όπως π.χ. Τζινεβράκης, Τερεζάκης, Ροσμαράκης, Μανδελενάκης, Μαρνελάκης και Ζαμπετάκης, που προέρχονται από τα ονόματα γυναικών αποίκων από την Δύση (ενδεχομένως αριστοκρατισσών που όμως άφησαν ημίαιμους απογόνους στο δουκάτο της Κρήτης), αντίστοιχα:

• Τζινέβρα <-- εκ της ιταλικής απόδοσης της λατινικής ονομασίας του δένδρου άρκευθος. Ως όνομα, συνώνυμο των Γενοβέφα, Γενεύη, και Ζενεβιέβ/Γενεβιέβη. 

Τερέζα <-- Θηρεσία

Ροσμαρή <-- Ροζ Μαρί, Ροδώ Μαρία

Μαντελέν <-- Μαρί Μαντλέν <-- Μαρία Μανταλένα <-- Μαρία Μαγδαληνή

Μαρνέλα <-- Μαρινέλλα <-- Μαρίνα

Ζαμπέτα <-- Ελιζαμπέτα <-- Ελίζαμπετ <-- (Ελισσάμπεθ <= οίκος Ελίσσας, από τις λαλιές της Δυτικής Σημιτικής Ομογλωσσίας).

Σε κάποιες περιοχές της Μεγαλονήσου, π.χ στα χωριά των Ριζών (στους βόρειους πρόποδες των Λευκών Ορέων, στο νομό Χανίων, εξού και ριζίτες & ριζίτικα), την επαρχία Σφακίων, τον ορεινό τομέα του νομού Ρεθύμνης, σημειώθηκε αντίδραση ενάντια στην επίσημη καταχώρηση των επωνύμων με καταλήξεις -άκης, επειδή είχε διατηρηθεί στη συλλογική μνήμη ότι το να μεταδίδεται το επώνυμο απαράλλακτο, και χωρίς υποκοριστικά, από τον πατέρα στα παιδιά, αποτελεί χαρακτηριστικό αριστοκρατικής καταγωγής, ήτοι ευγενείας, από την εποχή των αυτοκρατόρων. 

Οπότε, με νωπό στην συλλογική μνήμη το κύρος των Αρχοντορωμαίων, οι κάτοικοι συγκεκριμένων περιοχών αντιστάθηκαν μαζικά στην ομογενοποίηση του -άκης, που έφερναν οι καλαμαράδες, κυρίως κατά την εποχή της Κρητικής Πολιτείας ([1878 - 1889], [1896] 1898 - 1908 [1η Δεκέμβρη 1913]). 

Πάντως, εμφανίζονται και Μουσουλμάνοι με επώνυμα που καταλήγουν με το ίδιο υποκοριστικό, ιδίως όταν αυτοί είναι και ελληνόφωνοι [Ρωμιοί], αν και μερικές φορές η κατάληξη -άκης απλώς αποτελεί σύμπτωση, όπως στην περίπτωση του Αθηναίου βοεβόδα που έχτισε τζαμί και τεκκέ,  «μοναστηράκι», στο Μοναστηράκι τον 18ο αι. Είναι ο Μουσταφά Αγά Τζισταράκης/Τζισδαράκης, το επώνυμο του οποίου αποτελεί ελληνική απόδοση του Cizderiye. 

Όντας ελληνόφωνοι άπαντες, πολλοί Μουσουλμάνοι Κρητικοί επίσης αναπτύσσουν παρατσούκλια κι επώνυμα με -άκης. Πρωιμότερο παράδειγμα υπήρξε ο περιβόητος Ιμπραήμ Αληδάκης, αγάς με ζηλευτό κονάκι στο Μπρόσνερο, από τον 18ο αι. 

Όμως εμφανίζονται και άλλοι Κιριτλήδες με -άκης, με μερικούς από αυτούς να τα διατηρούν επίσημα μέχρι σήμερα, π.χ στην Κω και την Ρόδο:

• Δελημπασάκης (ντελί μπασί = επικεφαλής των "τρελών", οθωμανικού σώματος ατάκτων)
• Μεϊμαράκης (μεϊμάρ = αρχιτέκτονας)
  
• Μεϊντανάκης (μεϊντάνι = πλατεία)
• Μπουρινάκης
• Πιστολάκης, 
• Προββατάκης, 
• Τσαουσάκης (τσαούς = λοχίας)
  
• Χαϊδαράκης 

Το -άκης ως επώνυμο εμφανίζεται αρκετά νωρίς όπως μαρτυρείται π.χ με την ύπαρξη των ευγενών οίκων Ροδοκανάκης στην Κωνσταντινούπολη, του 10ου αι μ.Χ, Σκυλάκης στο Κατεπανάτο της Ιταλίας του 11ου αι [που επιβιώνει ως Squillaci στην Ιταλία, π.χ στις μειονότητες των Γραικών εκεί], και Σπυριδωνάκης στην Κύπρο του 12ου αι. Τα παλαιότερα απ'αυτά τα ονόματα είχαν αρχική κατάληξη σε -άκιος, όπως πχ Σταυράκιος, Ισαάκιος, που σταδιακώς μετέπεσε σε -άκης. 

Η χρήση αυτής της κατάληξης για αιώνες θα παραμείνει όμως σπάνια, ακόμα και αμφίβολη όπως π.χ στην περίπτωση του Χορτάκης - Χορτάτσης - Χορτάτζης, του ομώνυμου οίκου. Ευρεία χρήση της κατάληξης -άκης θα σημειωθεί για πρώτη φορά κατά τους 15ο -17ο αι στην Λακωνία, π.χ: 

• Γρηγοράκης
• Δαβάκης (<-- γιος του Δαυίδ, εκ της κοινότητας Ρωμανιωτών Εβραίων της Λακωνίας?)
• Καπετανάκης
• Λιμπεράκης (γιος του Λιμπέρη, εκ του Λιμπέριο/ Ελευθέριος, ή γιος του ελεύθερου)
• Πετροπουλάκης (<-- Πετρόπουλος <-- γιος του Πέτρου)
• Τζανετάκης (<-- μικρός Τζανέτος <-- μικρός Τζανής ή Ζανής = δημοφιλής φραγκογενής εκδοχή του Γιάννης, εκ του Jean)
  
• Τρουπάκης 

Από την Λακωνία λοιπόν, είναι που το -άκης θα διαδοθεί με αργό ρυθμό και στην Κρήτη, όπου και καταγράφονται ονομαστά πρώιμα παραδείγματα, πριν κατακτήσουν οι Τούρκοι το νησί, και πριν οι Μανιάτες το γυρίσουν σε -άκος, όπως π.χ: 

• Μετζητάκος, εκ του Μετζίτ (ένεκα που ελληνικό Ισλάμ υπήρξε και σε περιοχές που δεν αποικίστηκαν από Άραβες, Τούρκους, ή Αρναούτες)
• Πρεζεράκος (σλαβικής ετυμολογίας)
• Σολωμάκος (εκ του Σολωμός <-- Σολομών, ένεκα που υπήρχε κοινότητα Ιουδαίων στη Λακωνία, τουλάχιστον από την εποχή του βασιλέως Αρέως (309-265 π.Χ))
• Τζανετάκος (προσαρμογή του παλαιοτέρου «Τζανετάκης», νεολατινικής ετυμολογίας, από Τζανέτος ή Τζιανέττα / Jeanette)

Δηλαδή τα εις -άκης επώνυμα υιοθετούνται στην Κρήτη αργότερα λοιπόν, και με πηγή προελεύσεως την Πελοπόννησο, και δη την Μάνη.

Σε έγγραφο του 1582 αναφέρονται 33 επώνυμα Κρητικών αστών, όπως π.χ: Βόλτας, Δραζίνος, Ζητούνης, Ζουράρης, Καλούδης, Κανέτος, Καριώτης (Ικαριώτης), Κατέλος, Καψής, Κονταλάκαιρος, Μουρτζανός, Πίτσικας, Σακελάρης (εκ του αξιώματος σακελλάριος), Σερέπετσης, Στέφανος (Σητειακός), Τζέρμιας, κ.α., με κανένα από αυτά να καταλήγει σε -άκης.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν επαγγελματικά επώνυμα με -άκης, που υποδηλώνουν και με τι δουλειές καταπιάνονταν οι πρόγονοί μας, όπως π.χ: 

• Βιτσαξάκης (Μπιτσαξάκης <-- μπιτσαχτσή = μαχαιράς, τουρκιστί) 
• Βουλουμπασάκης (Μπουλουμπασάκης <-- μπουλούκ μπασί = δεκανέας σε ασκέρι οθωμανικό) 
• Δερμιτζάκης (Ντερμιτζάκης <-- ντεμιρτζή = Σιδέρης --> Δεμερτζής, όπως και Δεμίρης => Σιδέρης. Νευραλγικό επάγγελμα για την οθωμανική ισχύ.)
• Ματζοράκης (ματζιώρος = ταγματάρχης σε στρατό ιταλοφώνου κράτους)
• Σαρτζετάκης (σαρτζέτος <-- σερτζέντε = λοχίας σε στρατό ιταλοφώνου κράτους) 
• Φουρναράκης 

Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι υπάρχουν κι επώνυμα που έχουν εντελώς τυχαία την κατάληξη -άκης, όπως το Μανιάκης εκ του ελληνιστικού & μεσαιωνικού [ο] μανιάκης, ήτοι το κελτικό περιδέραιο που θα εξελιχτεί σε διακριτικό βαθμού για αξιωματικούς του ύστερου ρωμαϊκού στρατού. Επίσης, προέκυψαν και τα: 

• Μαζαράκης, από ομώνυμο ευγενές βλαχικό σόι, με απώτερη καταγωγή εκ της δεξιάς όχθης του π. Αώου, στη σημ. Αλβανία, και με κλάδο τον ένδοξο ελληνικό οίκο Μαζαράκης-Αινιάν

• Μενεγάκης, εκ του ιταλικού Μενεγάτσιο (Menegazzo).

• Μουζάκης, εκ της διαπρεπούς αρβανιτικης φάρας Μουζάκη/Μουζάκα, αφέντες της Σαύρας (η κατοπινή Μουζέκε, ανάμεσα στους π. Γενούσο/ Σκούμπιν και Άψον/Σεμαν), και αργότερα δεσπότες του Βερατίου.

• Μποδοσάκης, που θυμίζει το καταγραφέν Ποδοσάκης, ιρανικό όνομα Άραβα φυλάρχου που τάχτηκε με το μέρος του Πέρση μεγάλου σάχη Σαπώρη Β' τους χρόνους του Ιουλιανού, ως αρχηγός των «Ασσανιτών Σαρακηνών» (πρώιμοι Γασσανίδες;)

• αλλά και Ταγαλάκης, εκ του ταπεινού τουρκικού Τανγαλακ ( = oπλίτης σε συγκεκριμένο σώμα ατάκτων πεζών, αλλά και αστοιχείωτος, βλαξ)

Ασχέτως από επώνυμα, ως γενικό υποκοριστικό το -άκης συναντάται αρκετά πιο παλιά, π.χ στην περίπτωση του νεαρού Αρσακίδη σαχανσάχη/βασιλέα-βασιλέων Φραάρτη Ε' (2 πΧ - 4 μΧ), γιου του πατροκτόνου και ρωμαιοκτόνου Φραάρτου Δ' του Ευεργέτου Επιφανούς Φιλέλληνος (37 - 2 πΧ) και της Ελληνίδος/Ρωμαίας Μούσας (επίσης Θεά Μούσα και Αφροδίτη Ουρανία. Πρώην παλλακή που ευρέθηκε στην Κτησιφώντα ως μέρος της αποζημιώσεως του Αυγούστου προς τον Φραάρτη Δ', όπου θα σαγηνεύσει τον Πάρθο ηγεμόνα, και θα τον πείσει να στείλει ομήρους  στην Ρώμη όλους του τους γιους εκτός από τον δικό της, τον Φρααρτάκη), που αποκαλείται επισήμως και Φρααρτάκης /Φραατάκης, ήτοι ο μικρός Φραάρτης!

Παλαιότερα δεν είχε σημασία η ύπαρξη επωνύμων για περισσότερες από μιαν γενιά, κατ'αντίστοιχο τρόπο που π.χ για τα ανακτορικά αρχεία της Μυκηναϊκής Ελλάδας δεν είχε νόημα η τήρηση αρχείου για πάνω από ένα οικονομικό έτος! Τότε δηλαδή, που οι «άνακτες», οι εμπόροι-πρίγκιπες του Αιγαίου, του Ιονίου, της Αερίας, και των Αιολίδων Νήσων, δεν κρατούσαν παρά οικονομικές καταχωρήσεις διετίας, σε Γραμμική Β': 

Επώνυμα μεγαλύτερης διάρκειας από μιαν γενιά, είχαν μονάχα οι νέμοντες πλούτο και εξουσίες, οι αριστοκράτες, με διαφορετική ονομασία κατά τόπους και ανάλογα την ιστορική εποχή, οι άριστοι, οι ευγενείς, οι ευπατρίδες, οι δυνατοί, από τους Ιαπετίδες & Ατρείδες, τους Κοδρίδες & Αλκμαιονίδες, τους Λαγίδες & Σελευκίδες, μέχρι τους Φωκάδες & Γαβράδες, τους Αργυρούς &  Δούκες, τους Κομνηνούς & Αγγέλους, και τους Παλαιολόγους & Καντακουζηνούς. 

Εν τούτοις, κατά περιόδους ταπεινοί και καταφρονεμένοι λαμβάνουν επίθετα ισχυρών οίκων, όπως Αυρήλιος, Φλάβιος, Σεβήρος, και αργότερα Κομνηνός και Παλαιολόγος, δίχως να έχουν πάντα προφανή συγγενική σύνδεση μαζί τους, ούτε καν ως μη-ομόαιμοι υποτακτικοί οίκοι, ούτε ως βιλάνοι, ούτε καν ως δούλοι τους (απελεύθεροι ή μη, που πάντως ως φαινόμενο θα παρατηρηθεί και ανά την αποικιακή επικράτεια του Ηνωμένου Βασιλείου της Βρετανίας). Τέτοιες μιμήσεις αριστοκρατικών επωνύμων συμβαίνουν ανά περιόδους και πυκνότερα, μέσω εναλλαγών κοινωνικών αγώνων και υλικής προκοπής, μέχρι και τον 15ο αι μ.Χ, και την έλευση των Τούρκων στον Ελλαδικό χώρο. Τότε επέρχεται πισωγύρισμα σε πιο πρωτόγονη κοινωνική δομή, όπου οι ταξικές διαφοροποιήσεις --αλλά και εναλλαγές-- μέσω επωνύμου, δεν έχουν πια νόημα, για το επίσημο κράτος που στήνει ο αλλότριος κατακτητής.

Με το καθεστώς των Οθωμανών, εάν ένας γιος μουφτή γίνονταν μπακλαβατζής, π.χ ο Μουσταφά, αποκαλούνταν Μουσταφά Μουφτίογλου, αλλά ο γιος του, π.χ o Γιουνούς (δεν έχει σημασία), θ'αποκαλούνταν είτε Μουσταφάογλου, είτε Μπακλαβατσίογλου.

πηγη sites.google.com/site/romeandromania/hellenism/akis