Η Ετιά ή Εθιά του δήμου Σητείας

Παλιό χωριό που κατά την Ενετοκρατία ήταν φέουδο της οικογένειας De Mezzo που έκτισε μια τριώροφη έπαυλη – πύργο η οποία σώζεται και σήμερα γνωστή ως «Σεράγιο».

Στο ύψωμα Ετιανή Κεφάλα (υψόμετρο 715 μέτρα), νότια του χωριού βρέθηκε συλημμένο ιερό κρυφής, χωρίς ίχνη κτιρίου. Από τη θέση συλλέχθησαν τεμάχια ειδωλίων και ζώων. 

Το χωριό πιθανότατα υπήρχε ήδη από τη βυζαντινή εποχή, όπως μαρτυρά η παρουσία των ναών της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Ιωάννη, με ίχνη τοιχογραφιών. Το όνομα του χωριού προέρχεται από το δέντρο ιτιά, το οποίο στην Κρήτη αποκαλείται Ετιά ή Εθιά.

Το γόνιμο έδαφος και το κλίμα της περιοχής οδήγησαν σε μεγάλη ανάπτυξη του οικισμού κατά τους ενετικούς χρόνους και έγινε ένας από τους μεγαλύτερους οικισμούς της Κρήτης. Η περιοχή φαίνεται να αποτελούσε φέουδο της οικογένειας Ντε Μέτσο, η οποία κατασκεύασε μεγαλοπρεπή έπαυλη στο χωριό. 

Η έπαυλη σώζεται μέχρι σήμερα, αν και μερικώς κατεστραμμένη και αποτελεί ένα από τα πιο ενδιαφέροντα δείγμα βενετσιάνικης αρχιτεκτονικής σε ολόκληρη την Κρήτη. Το χωριό αναφέρεται από τον Φραντσέσκο Μπαρότσι το 1577 ως Etea στην επαρχία Σητείας. Στην ενετική απογραφή του 1583 από τον Καστροφύλακα αναφέρεται ως Ettea με 564 κατοίκους. Ο Βασιλικάτα το αναφέρει το 1630 ως Ethea. Στην τουρκική απογραφή του 1671 αναφέρεται ως Nitye με 62 χαράτσια.

Μετά την απομάκρυνση του Βενετών, η έπαυλη χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία των Τούρκων πρόκριτων και έγινε γνωστή ως Σεράγι. Το Δεκέμβριο του 1828 οι επαναστάτες κατάφεραν να απομονώσουν στην έπαυλη ένοπλους Τούρκους και γυναικόπαιδα. Όταν οι πολιορκημένοι έμαθαν ότι οι ευρισκόμενοι σε αντίστοιχοι κατάσταση πολιορκημένοι στις κοντινές Λιθίνες πυρπολήθηκαν και πέθαναν, παραδόθηκαν. Οι επαναστάτες τότε αφαίρεσαν ξυλεία από την στέγη της έπαυλης με αποτέλεσμα ο δεύτερος όροφος να καταρρεύσει

Το χωριό αναφέρεται στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 ως Nethia με 2 χριστιανικές και 10 μουσουλμανικές οικογένειες. Το 1881 αναφέρεται ως Ετηά με 18 χριστιανούς και 94 μουσουλμάνους κατοίκους και ανήκε στο δήμο Χαντρά. Στην απογραφή του 1900 ανήκε στον ίδιο δήμο και ο πληθυσμός του χωριού είχε μειωθεί στους 8 κατοίκους, καθώς οι μουσουλμάνοι κάτοικοί του το είχαν εγκαταλείψει. Στην απογραφή του 1920 υπαγόταν στον αγροτικό δήμο Αρμένων