Τα Μέσα και έξω Μουλιανά του δήμου Σητείας

Το χωριό Έξω Μουλιανά ανήκει στο Δήμο Σητείας και βρίσκεται στο δρόμο που συνδέει τη Σητεία με τον Άγιο Νικόλαο και το Ηράκλειο. Έχει περίπου 350 κατοίκους ενώ κατά τη δεκαετία του 1940 είχε κοντά τους 1000 κατοίκους και 120 μαθητές στο Δημοτικό Σχολείο που τώρα έχει καταργηθεί και λειτουργεί ως πολιτιστικό και επιμορφωτικό κέντρο. 

Η ιστορία του χωριού ανάγεται στους βυζαντινούς χρόνους. Τοποθεσίες με την ονομασιά Σαρακίνα παραπέμπουν στην κατάκτηση της Κρήτης από τους Σαρακηνούς τον 8ο και 9ο αιώνα μ.Χ. Ακολουθούν τα χρόνια της Ενετοκρατίας με την πιθανή ονομασία του χωριού από τους αδελφούς Mouliani που έδωσαν το όνομα στα Μέσα και στα Έξω Μουλιανά. 

Στο χωριό μέσα σώζεται η παλαιότερη βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Πάνω Χωριό με βυζαντινές εικόνες και επιγραφές. Ο προστάτης άγιος έδινε παλαιότερα και την ονομασία του χωριού και τους κατοίκους ως Αγιοργίτες. 

Στο Πάνω Χωριό σώζονται και ενετικά κτίρια που λόγο της καλής κατασκευής τους χρησιμοποιήθηκαν ως δεξαμενή ύδρευσης του χωριού μετά την πρώτη γεώτρηση στη δεκαετία του '50. Σώζεται επίσης τουρκική κρήνη στην τοποθεσία Γουρνιά με αραβική επιγραφή που δυστυχώς έχει καταστραφεί. Στην Αγία Μαρίνα στο Κάτω Χωριό υπάρχει και λατινική επιγραφή. 

Σύμφωνα με αφηγήσεις των παλαιοτέρων κατοίκων στα Έξω Μουλιανά υπήρχε σημαντικός αριθμός κατοίκων τουρκικής καταγωγής. Στην πλατεία του χωριού με την ονομασία Πλατιά Στράτα υπήρχε μιναρές που κατεδαφίστηκε μετά την εξόντωση των Τούρκων από τους Κριτσώτες πολέμαρχους. Ο μεγαλοπρεπής ναός του Αγίου Γεωργίου δεσπόζει στο Κάτω Χωριό. 

Στην περιοχή του χωριού βρίσκεται η περιοχή του Λαχανά με το ονομαστό πετρόχτιστο γεφύρι .Από το σημείο αυτό αρχίζει η κατάβαση προς τους καταρράκτες του Ρίχτη μέσα από μια ρεματιά ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. 

Η διαδρομή διαρκεί 3 ώρες και καταλήγει στους καταρράκτες και στην ακτή του Ρίκτη. Ο επισκέπτης του χωριού έχει πρόσβαση και στην παραλία του Ρίχτη με αυτοκίνητο. 

 

 Το τοξωτό γεφύρι στην τοποθεσία Λαχανά που βρίσκονταν τα περισσότερα περιβόλια του χωριού προκαλεί και σήμερα τον θαυμασμό για την αρτιότητα της κατασκευής και την αρχιτεκτονική του. 

Έχει κτιστεί με πελεκητές πέτρες που έχουν μεταφερθεί από άλλη περιοχή με θαυμάσια συναρμογή ώστε να αντέξει σε μια ιστορική πλημμύρα που πρέπει να έγινε στις αρχές του 20ου αιώνα η λεγόμενη και σύγκλιση του Μάη. 

Σύμφωνα με μαρτυρίες των παλαιοτέρων κατοίκων ξεριζώθηκαν πλατάνια και οι κορμοί τους έφραξαν το γεφύρι και τα νερά το υπερκάλυψαν χωρίς να το παρασύρουν.

Στο ερώτημα πότε και γιατί κτίστηκε αυτό το γεφύρι η απάντηση είναι ότι εξυπηρετούσε την παλαιότερη οδική πρόσβαση των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής με την πόλη της Σητείας. 

Φέρεται να κτίσθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα για να διευκολύνει τη διάβαση σε περιόδους πλημμυρών λόγω του μεγάλου όγκου νερού που συγκεντρώνεται από την απορροή των βροχοπτώσεων από τα γύρο βουνά και ιδιαίτερα από την Κεφάλα που καλύπτει τεράστιες εκτάσεις. 

Από τις διηγήσεις των παλαιοτέρων ο μάστορας που έκτισε το γεφύρι καταγόταν από τα Μέσα Μουλιανά και η χρηματοδότησή του θά έγινε επί Κρητικής Πολιτείας ενώ ήταν ακόμη στην Κρήτη οι Τούρκοι. 

Με την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας-Τουρκίας 1922-24,οι Τούρκοι κάτοικοι του χωριού Έξω Μουλιανών συγκεντρώθηκαν βίαια από Έλληνες οπλαρχηγούς καταγόμενους από την Κρητσά με την υπόσχεση ότι θα τους πάνε στη Σητεία μέσα από τον τότε μοναδικό δρόμο που περνούσε από τη γέφυρα του Λαχανά, όμως μόλις πέρασαν από τη θέα του χωριού και κατηφόριζαν προς της γέφυρα τους εξόντωσαν όλους και γλύτωσε μόνο μια μικρή τουρκοπούλα που την βάπτισε και την παντρεύτηκε ο χωριανός μας ο Σκαρβελάκης (Σκανδάλης) και αποκαλούνταν από τους χωριανούς Τουρκο-Μαρία. 

Τα οστά των σφαγιασθέντων βρίσκονται ακόμα στα χωράφια της πλαγιάς κοντά στη γέφυρα του Λαχανά.
     

 

 Ο δρόμος που οδηγεί από τη γέφυρα του Λαχανά στη Σητεία παλαιότερα ήταν πολυσύχναστος Στην περιοχή γύρο από τη Γέφυρα καλλιεργούνταν κιτριές και τα κίτρα μεταφέρονταν με μουλάρια στο λιμάνι της Σητείας .Ο δρόμος αυτός περνούσε από το Χαμαίζι και την Σκοπή και η διαδρομή με τα ζώα διαρκούσε 4 με 5 ώρες. 

Ο δρόμος  προ-υπήρχε της γέφυρας και σύμφωνα με την παράδοση από αυτόν περνούσε ο ποιητής του Ερωτόκριτου Βιτσένζος Κορνάρος για να επισκεφτεί τη γιαγιά του στη Σφάκα, από το Πισκοκέφαλο που ήταν το τόπος κατοικίας του. Λένε δε ότι καθόταν κάτω από τον ίσκιο των πλατάνων στη θέση της σημερινής γέφυρας και πιο πάνω στου γερο-Αλή την κουφάλα για να ξεκουραστεί και εμπνευστεί την πλοκή του έργου του.

Το χωριό έχει πολύ μεγάλη αγροτική και κτηνοτροφική περιοχή που εκτείνεται από την Κεφάλα μέχρι του Ρίχτη στη βόρεια ακτογραμμή της Κρήτης. Σήμερα παράγει κατά μέσο όρο 250 τόνους ελαιολάδου κατ' έτος. Παλαιότερα παρήγαγε κρασί και σταφίδα, ενώ τώρα απέμεινε η παραγωγή ρακής.

Τα Μέσα Μουλιανά Είναι λίγο μετά τα Έξω Μουλιανά. Απέχουν γύρω στα 19 χλμ. δυτικά από την Σητεία. Στο ίδιο Κοινοτικό Διαμέρισμα υπάγεται και ο συνοικισμός Καλαυρός. Στην Βενετσιάνικη απογραφή του 1583 γράφεται Messa Mugliana και είχε 458 κατοίκους.

Είναι σπουδαία αρχαιολογική περιοχή με πλήθος ευρημάτων. Στην τοποθεσία Σελλάδες το 1903 ο Στ. Ξανθουδίδης ανέσκαψε δύο Μινωικούς θολωτούς τάφους της υστερομινωικής εποχής με συνέχεια ταφών και κατά την πρωτογεωμετρική εποχή. Στον πρώτο τάφο παρατηρούνται και τα δυό συστήματα ταφής και της καύσεως και του ενταφιασμού που είναι χαρακτηριστικό της πρωτογεωμετρικής εποχής.

Μεταξύ των ευρημάτων ήταν χρυσή ποσωπίδα, ψευδόστομοι αμφορείς, πήλινα και χάλκινα αγγεία, ξίφη, χάλκινη πόρπη. Πολύ σημαντικός είναι ο κωδωνόσχημος πρωτογεωμετρικός κρατήρας στον οποίο από την μία πλευρά εικονίζεται ένας κυνηγός που θηρεύει δύο αγρίμια - προφανώς γίδες άγριες - και στην άλλη η πρώτη γνωστή στην Κρήτη απεικόνιση έφιππου άνδρα. Στην ίδια τοποθεσία έχει εντοπιστεί Μινωικός οικισμός ενώ επίσης μινωϊκά ευρήματα προέρχονται από τις θέσεις Βουρλιά (θολωτός τάφος), Γούβες και Ελληνικά ή Πύργος.

Στην παλιά εκκλησία της Αγίας Τριάδας στο κεντρικό κλίτος διακρίνονται υπολείμματα τοιχογραφιών. Στο σπήλαιο Κρυφός Σπήλιος υπάρχουν ενδείξεις κατοικήσεως της υστερομινωικής εποχής. Για την ετυμολογία του ονόματος του χωριού βλέπε Μουλιανά Έξω. Στο κέντρο του χωριού υπάρχει μιά θαυμάσια περίοπτη οθωμανική κρήνη σε πολύ καλή διατήρηση.