Η Τοπική Αρχιτεκτονική Στην Κρήτη

   Αξιοπρόσεκτο χαρακτηριστικό της οικοδόμησης στο νησί είναι η θέση των τριών βασικών πόλεων - Χανιά, Ρέθυμνο, Ηράκλειο - στα βόρεια παράλια έτσι ώστε η αλυσίδα της οικιστικής εξέλιξης να είναι αρραγής. 

Εκτός από τις μεγάλες πόλεις το νησί έχει πολλά χωριά και οικισμούς (μόνιμους και εποχιακούς - μετόχια). Στην πλειοψηφία τους τα χωριά και οι οικισμοί είναι ορεινοί ή ημιορεινοί (μέχρι 800 μέτρα υψόμετρο και ακόμα μεγαλύτερο για τα μετόχια).

Τα σπίτια στους ορεινούς οικισμούς είναι διατεταγμένα αμφιθεατρικά στις πλαγιές ή στις κορυφές λόφων και, κατ`αυτό τον τρόπο, δημιουργείται ένα φυσικό οχυρό για προφύλαξη από τις πειρατικές επιδρομές. Η αμφιθεατρική διάταξη ακολουθεί το σχήμα του λόφου και αναπτύσσεται με κέντρο την εκκλησία, την πλατεία και το καφενείο. 

Η δόμηση είναι τις περισσότερες φορές πυκνή και συνεχής - όπως γενικά στους οχυρούς οικισμούς, όπου κύριο μέλημα είναι η προστασία από τους πειρατές - και αλλού αραιή και ελεύθερη. Οι οικισμοί - αρμονικά δεμένοι με το περιβάλλον - λόγω της θέσης τους πάνω στο ύψωμα είναι χωρισμένοι σε τρεις γειτονιές : Πανωχώρι, Μεσοχώρια και Κατωχώρι.

Οι παραθαλάσσιοι οικισμοί ήταν ελάχιστοι μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, λόγω της μάστιγας των πειρατικών επιδρομών που ανάγκαζε τους κατοίκους να συγκεντρώνονται στις μεγάλες οχυρωμένες πόλεις ή στο εσωτερικό του νησιού, σε όσο το δυνατόν πιο απρόσιτους και οχυρούς από τη φύση τους τόπους. 

Μετά το τέλος του 19ου αιώνα πραγματοποιήθηκε ο εποικισμός παλαιών ερημωμένων βενετσιάνικων παραλιακών θέσεων - Άγιος Νικόλαος ( Castel Mirambello ), Σητεία, Παλαιοχώρα ( Selino ), Πάνορμο ( Castel Milopotamo ).

Το λαϊκό σπίτι

Το κρητικό λαϊκό σπίτι ανήκει στον τύπο του πλατυμέτωπου ή στενομέτωπου μονόσπιτου. Είναι λιτό, με απλή κυβική μορφή και μ`ελάχιστα ανοίγματα μονώροφα και μονόχωρα. Τα υλικά είναι η πέτρα, το ξύλο και το χρώμα. 

Οι Κρητικοί τα χρησιμοποιούν στη φυσική τους κατάσταση ή πολύ λίγο επεξεργασμένα, με μια πρωτόγονη αίσθηση της ύλης, συνεχίζοντας έτσι στη μορφή αλλά και στην κατασκευή τον αρχέγονο τύπο του προϊστορικού σπιτιού της Κρήτης. Έχει έναν αυστηρό, ασκητικό χαρακτήρα. Πολλές φορές δύσκολα το ξεχωρίζεις από το βουνό όπου είναι γαντζωμένο.

Ο χαρακτήρας του κρητικού σπιτιού δικαιολογείται από την τραχύτητα του χώρου αλλά και της ζωής. Το βουνό, πηγή ζωής και καταφύγιο, οι συνεχείς επαναστάσεις και καταστροφές έκαναν τον Κρητικό να μην πιστεύει στην μονιμότητα του κτίσματος του. Αναγκασμένος να ξαναχτίζει από την αρχή πάνω στα ερείπια το σπίτι του, το χτίζει μ`έναν τρόπο πρόχειρο και γρήγορο, δίνοντας έτσι το χαρακτήρα του προσωρινού. 

Σε εξελιγμένη μορφή σπιτιού υπήρχε ο σοφάς, ένα ξύλινο πατάρι στο βάθος του μοναδικού στενόμακρου δωματίου. Ακόμη πιο εξελιγμένη μορφή ήταν το διώροφο σπίτι, στο οποίο το ισόγειο είναι η αποθήκη και ο στάβλος των ζώων και το ανώγειο (οντάς) είναι για την διαμονή των ανθρώπων. 

Αργότερα κτίζονταν έξω από το σπίτι η αποθήκα (παράσπιτο) και ο στάβλος (αχίρι) για τα ζώα, οπότε το ισόγειο (πόρτεγο) απελευθερώθηκε και χρησίμευσε ως κύριος χώρος του σπιτιού. Η στέγη του σπιτιού ήταν επίπεδη (δώμα) και κατασκευαζόταν από κορμούς και κλαδιά (μεσοδόκια). 

Πάνω σε αυτά τοποθετούσαν θάμνους ή καλάμια και από πάνω ένα στρώμα πηλού. Ο πηλός καλυπτόταν με την λεπίδα, ένα αργιλικό χώμα που εξασφάλιζε στεγανότητα και μόνωση στο σπίτι.

Ένας τύπος κατοικίας αρκετά διαδεδομένος είναι το καμαρόσπιτο. Οφείλει το όνομά του στην καμάρα, το ημικυκλικό κτιστό τόξο που διευκολύνει την στέγαση και μοιράζει τον ενιαίο χώρο σε τμήματα με σχετική λειτουργική αυτονομία. Στο καμαρόσπιτο είναι σπάνια τα παράθυρα. Το φως και ο αέρας μπαίνουν στο σπίτι από την πόρτα και από ένα άνοιγμα στην στέγη, τον ανηφορά.

Τα πατώματα ήταν χωμάτινα ή αλειμμένα με αργιλόχωμα και σε κάποιες περιπτώσεις σε ορεινά και βραχώδη μέρη, το πάτωμα αποτελούνταν από τον ίδιο τον επίπεδο βράχο ελάχιστα επεξεργασμένο. Όπως το ίδιο το σπίτι, έτσι και η οικοσκευή του είναι λιτή.

 Την αποτελούν: ο αργαλειός, οι καρέκλες, ο καθρέπτης, ένας μεγάλος καναπές, η κασέλα για τη φύλαξη των προικιών, ο καντηλιέρης με το λύχνο για το φωτισμό του σπιτιού, ο χερόμυλος για την άλεση του σιταριού, τα λαδοπίθαρα, τα κρασοπίθαρα, τα σταμνιά και τα λαγήνια για το νερό. 

Το χτιστό πατητήρι με τη διπλή λειτουργία - πάτημα σταφυλιών, κρεβάτι για τον υπόλοιπο χρόνο - συμπληρώνει τις λειτουργίες του καμαρόσπιτου. Φυσικά όλα αυτά εξαρτώνται και από την οικονομική κατάσταση της κάθε οικογένειας.

κειμενα www.rural-heraklion.gr/

Επιμέλεια - φωτογραφιες

Αντώνης Γενναράκης