Γράφει ο Γιώργος Τ. Τσερεβελάκης
Στο παρόν άρθρο παρουσιάζεται η δράση και θέση του Αμερικανού προξένου William James Stillman (1828-1901) κατά την διάρκεια της Κρητικής επανάστασης του 1866-1869. Βασική πηγή πληροφοριών για την δραστηριότητά του είναι δύο αυτοβιογραφικά του βιβλία που συνέγραψε ο ίδιος, με τους εξής τίτλους:
1) The Cretan Insurrection 1866-7-8, Νέα Υόρκη 1874·
2) The Autobiography of a journalist, τόμ. I-II, Βοστώνη 1901. Το πρώτο βιβλίο είναι το κατ’ εξοχήν πόνημα-πηγή στο οποίο διεξέρχεται τα κύρια γεγονότα της Επανάστασης όπως τα είδε και τα έζησε ο ίδιος κατά την παραμονή του στην Κρήτη ως πρόξενος των Ηνωμένων Πολιτειών.
Εισαγωγικά
Οι Αμερικανοί, ως ανερχόμενη οικονομική και στρατιωτική Δύναμη τον 19ο αιώνα, απέβλεπαν στην καθιέρωσή τους ως ισχυρού παράγοντος δίπλα στις Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής. Η Κρητική Επανάσταση του 1866 έδωσε το έναυσμα για την πυροδότηση ενός νέου κύματος φιλελληνισμού στις Ηνωμένες Πολιτείες, όχι όμως τόσο βασισμένου στην αρχαιολατρεία, όσο στην συμπάθεια προς τους ομοδόξους χριστιανούς που βασανίζονταν από μια φαύλη και τυραννική διοίκηση. Οι Ηνωμένες Πολιτείες ασκούσαν διπλωματική πίεση στην Υψηλή Πύλη, διατράνωναν τα φιλοκρητικά τους αισθήματα, αλλά δεν προέβαιναν σε κάποιου είδους επέμβαση στα εσωτερικά της Κρήτης· ήταν αντίθετες σε μια απευθείας ανάμιξη των Μεγάλων Δυνάμεων, γιατί δεν ήθελαν να καπηλευθεί κάποια από αυτές πολιτικώς τον αγώνα των Κρητών και, επίσης, ευνοούσαν την εδαφική ακεραιότητα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως και οι Ευρωπαϊκές Δυνάμεις. Αρκούνταν στο να βολιδοσκοπούν την κατάσταση, αφήνοντας τα γεγονότα να λάβουν την δική τους τροπή. Παραλλήλως προσέβλεπαν στην διατήρηση ομαλών διπλωματικών σχέσεων με την Υψηλή Πύλη.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες εξέφραζαν τα φιλοκρητικά τους αισθήματα υπό την μορφή υλικής ή ηθικής αρωγής προς τους Κρήτες, χωρίς να αποβλέπουν σε άμεσα στρατηγικά οφέλη· εξ άλλου τα συμφέροντα των Ηνωμένων Πολιτειών δεν εντοπίζονταν εκείνη την στην ανατολική Μεσόγειο. Κυκλοφορούσαν όμως φήμες ότι ίσως η Αμερική επιθυμούσε να αποκτήσει ένα λιμάνι στην Μεσόγειο και έτσι εξωθούσε τους Κρήτες να ζητήσουν την προστασία της. Στις 19 Μαΐου 1868 ο Sir Henry Elliot, πρεσβευτής της Μεγάλης Βρετανίας στην Κωνσταντινούπολη, ανέφερε στο αγγλικό υπουργείο εξωτερικών το ενδεχόμενο να συμβαίνει κάτι τέτοιο και ότι ίσως οι Αμερικανοί να εποφθαλμιούσαν τον κόλπο της Σούδας.
Η συγκεκριμένη αναφορά αναπαρήγε την εντύπωση ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες επιζητούσαν να καθιερωθούν ως υπολογίσιμη δύναμη στην Μεσόγειο. Ο Βρετανός πρέσβης στην Πρωσία, Lord Augustus Loftus, σε μια συζήτηση που είχε με ένα διακεκριμένο Αμερικανό περιηγητή ρώτησε αν όντως υφίσταται αυτή η φήμη· έλαβε την απάντηση ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες ενδιαφέρονταν να έχουν στην Μεσόγειο, όπως και σε άλλα μέρη, σταθμούς ανεφοδιασμού των πλοίων τους. Επίσης, ο οθωμανικός τύπος, όπως η γαλλόφωνη εφημερίδα La Turquie, επεσήμαινε την υποτιθέμενη επιθυμία των Αμερικανών να αποκτήσουν μια «βάση» στην Κρήτη. Οι αβάσιμες φήμες για επεκτατικές βλέψεις των Αμερικανών στην ανατολική Μεσόγειο είχαν ενισχυθεί από την παρουσία μιας ναυτικής μοίρας στα ευρωπαϊκά ύδατα μετά το τέλος του Αμερικανικού Εμφυλίου Πολέμου, και από τις προσπάθειες των Αμερικανών να θέσουν υπό τον έλεγχό τους δύο από τις Δυτικές Ινδίες που κατείχαν οι Δανοί (ακόμη, είχε προηγηθεί η αγορά της Αλάσκας από τους Ρώσους).
Αναφορικά με την επανάσταση του 1866 στην Κρήτη, η επίσημη αμερικανική κυβέρνηση συμπορεύθηκε με τις Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης, ασπαζόμενη την στάση για μη επέμβαση στο νησί. Η αμερικανική κοινή γνώμη, όμως, δραστηριοποιήθηκε εντόνως μόλις ξέσπασε η Επανάσταση. Το Κρητικό Ζήτημα κατέστη προσωπική υπόθεση πολλών Αμερικανών. Έχοντας έδρα στην Βοστώνη, ο φιλέλλην ιατρός Samuel G. Howe ετέθη επικεφαλής αυτού του φιλοκρητικού ρεύματος και διοργάνωσε μια ειδική επιτροπή αντιλήψεως υπέρ των Κρητών, ενώ ο W. J. Stillman δημοσίευε στον Τύπο φλογερά άρθρα υπέρ των επαναστατών. Ο Howe συγκέντρωσε 37.000 δολάρια και μεγάλες ποσότητες ρουχισμού, τα οποία έστειλε στην Κρήτη. Ακόμη, εκδίδονταν ψηφίσματα συμπαράστασης υπέρ των Κρητών από διάφορες πολιτείες της Αμερικής. Αντιθέτως, η επίσημη πολιτική της αμερικανικής κυβέρνησης ήταν η ουδετερότητα και η μη ανάμιξη στα εσωτερικά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αν και οι Αμερικανοί διπλωμάτες δεν έκρυβαν τα φιλελληνικά τους αισθήματα.
Ο W. J. Stillman, ως πρόξενος των Αμερικανών στην Κρήτη το 1866, ήταν επιφορτισμένος να υποβάλλει μόνον την τακτική αναφορά του στους προϊσταμένους του· δεν αρκέσθηκε όμως σε αυτό. Αναμίχθηκε ενεργώς στα πολιτικά τεκταινόμενα στο νησί, τασσόμενος αναφανδόν υπέρ των Κρητών· βέβαια, είχε ενθαρρυνθεί από την σύντομη εμφάνιση μιας αμερικανικής κορβέτας, της Ticonderoga, στην Κρήτη. Την άνοιξη του 1866 προειδοποιούσε το αμερικανικό υπουργείο εξωτερικών ότι επίκειτο εξέγερση, η οποία, όπως πίστευε, θα ήταν ευνοϊκή για τα αμερικανικά εμπορικά συμφέροντα. Επίσης, επειδή φοβόταν για την ζωή του λόγω των φανατικών μουσουλμάνων, ζήτησε την παρουσία ενός πολεμικού πλοίου στην Κρήτη, για να λειτουργεί αποτρεπτικά. Ο Stillman διαβίβαζε τηλεγραφήματα στην κυβέρνησή του στα οποία έλεγε ότι οι Κρητικοί προσέβλεπαν στους Αμερικανούς για ηθική ενθάρρυνση προκειμένου να ελπίζουν ότι ο αγώνας τους θα δικαιωθεί· για τον λόγο αυτόν οι αντιπρόσωποι των Κρητών συνέταξαν και απηύθυναν μια συγκινητική έκκληση προς τον Αμερικανό πρόεδρο για να μεσολαβήσει για την απελευθέρωση της Κρήτης και την ένωσή της με την Ελλάδα. Άλλωστε, ο αγώνας των Κρητών το 1866 είχε λάβει καθαρά εθνικό χαρακτήρα όπως φαίνεται και από τα επαναστατικά λάβαρα, που έφεραν την φράση «Ένωσις ή Θάνατος». Ο Stillman θεωρούσε ότι θα συγκινείτο σύσσωμη η αμερικανική κοινή γνώμη με τις κακουχίες του Κρητικού λαού.
Παρομοίως ο Αμερικανός πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη, E. Joy Morris, υποστήριζε με θέρμη τους Κρήτες επαναστάτες, χωρίς όμως να αποκαλύπτει αυτή την διάθεση στους Οθωμανούς. Ανέμενε ότι θα επαναστατούσαν όλοι οι χριστιανικοί πληθυσμοί που ευρίσκονταν στην επικράτεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας και ότι θα εξαπλωνόταν έτσι η πειρατεία στην ανατολική Μεσόγειο· έτσι ζήτησε την παρουσία ενός πολεμικού πλοίου στην Κρήτη για να αποτρέψει ένα τέτοιο ενδεχόμενο αλλά και για να μεταφέρει τους Κρήτες πρόσφυγες στον Πειραιά. Αυτό ήταν ένα δείγμα της ήπιας παρέμβασης.
Εξ αιτίας των αναφορών για τα έκτροπα κατά των Κρητών από τους Οθωμανούς, ο Αμερικανός υπουργός εξωτερικών, Seward, συμβούλευσε τον Morris να συσκεφθεί με τους άλλους διπλωμάτες, προκειμένου να βοηθήσουν τους Κρητικούς. Στις 25 Δεκεμβρίου 1866 ο Seward διαβεβαίωσε την Βουλή των Αντιπροσώπων ότι θα αποστελλόταν στην Κρήτη ένα πολεμικό πλοίο για να απομακρύνει τον άμαχο πληθυσμό. Έτσι, εστάλη η κορβέτα Canandaigua· αυτή η κίνηση, όμως, έπεσε στο κενό διότι οι Τούρκοι προέβαλαν εμπόδια στην υλοποίηση του σχεδίου αυτού. Ακόμη, στις 19 Ιουλίου 1867 το Αμερικανικό Κογκρέσο εκπόνησε ένα ψήφισμα συμπαράστασης αλλά χωρίς κάποιο ουσιαστικό περιεχόμενο.
Το 1867 ετέθη επικεφαλής της αμερικανικής ναυτικής μοίρας στην Ευρώπη ο ναύαρχος Farragut. Όταν πληροφορήθηκε εκ εκτάσει τα γεγονότα στην Κρήτη, είπε ότι «η Κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών δεν έχει το παραμικρό ενδιαφέρον για την Κρήτη». Πιθανόν να θεωρούσαν ότι δεν έπρεπε να αναμιχθούν στα Κρητικά πράγματα ή απλώς να μην ενδιέφερε καθόλου η Κρήτη τούς Αμερικανούς.
Παρά ταύτα, οι Αμερικανοί φιλέλληνες δεν ήταν ευχαριστημένοι από την πολιτική της Αμερικανικής κυβέρνησης· ανέμεναν ότι θα προχωρούσε σε δυναμικές ενέργειες, εκτός των ψηφισμάτων συμπαράστασης. Οι φιλέλληνες προσδοκούσαν στην αναγνώριση της ανεξαρτησίας της Κρήτης. Η αμερικανική κυβέρνηση όμως δεν έπραττε κάτι σχετικό.
Από την πλευρά του ο Stillman, με την δραστηριότητα που είχε αναπτύξει στην Κρήτη, είχε προκαλέσει την οξύτατη δυσαρέσκεια των οθωμανικών αρχών, οι οποίες μετά από πιέσεις επέτυχαν την απομάκρυνσή του από το προξενικό αξίωμα. Σταδιακά, οι Οθωμανοί αποκατέστησαν τις σχέσεις τους με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Όταν τερματίσθηκε η Επανάσταση του 1866, ο αμερικανικός τύπος προειδοποιούσε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν θα έπρεπε να αναμιγνύονται στις εθνοφυλετικές διαμάχες στην Ανατολή, πέραν της εκπεφρασμένης συμπαθείας στους Έλληνες χριστιανούς.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο δραστηριοποιήθηκε ο Stillman, ο οποίος εξέφρασε την συμπόνοιά του προς τους χριστιανούς Κρήτες και την απέχθειά του προς την βαρβαρότητα των Τούρκων. Διακύβευσε όμως την ζωή του αλλά και την επαγγελματική του πορεία.
1. Ο W. J. Stillman ως πρόξενος των Ηνωμένων Πολιτειών στα Χανιά
1.1. Το βιβλίο του The Cretan Insurrection
Το βιβλίο τού Stillman The Cretan Insurrection, 1866-7-8 εκδόθηκε στην Νέα Υόρκη το 1874. Αποτελείται από δεκαπέντε κεφάλαια και ένα επίμετρο με αποσπάσματα από ποικίλα διπλωματικά έγγραφα που σχετίζονται με την Επανάσταση του 1866.
Το πόνημα του Stillman είναι μια ιστορία της Επανάστασης του 1866 υπό την μορφή μιας απολογίας πεπραγμένων σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση. Όταν όμως εμφανίσθηκε το βιβλίο του στην Αμερική, το Κρητικό Ζήτημα δεν απασχολούσε τόσο έντονα την κοινή γνώμη, και έτσι οι πωλήσεις του ήταν απογοητευτικά μικρές. Χορηγός του Stillman ήταν ο Le Grand Lockwood, στον οποίον αφιερώνει τον τόμο.
Το ύφος του κειμένου είναι εξομολογητικό, σχεδόν απολογητικό για τα πεπραγμένα του Stillman στην Κρήτη. Μέσα από τις σελίδες της αφήγησής του διαφαίνεται η αγωνία του για την τύχη του αμάχου χριστιανικού πληθυσμού, που αντιμετώπιζε την βαρβαρότητα του τακτικού οθωμανικού στρατού. Τα ενθουσιώδη φιλοκρητικά του αισθήματα τον έφεραν σε σύγκρουση με τους Οθωμανούς, διακινδυνεύοντας πολλές φορές την ίδια του την ζωή.
Το The Cretan Insurrection είναι ένα βιβλίο που έχει ως σκοπό να δικαιώσει την δράση του Stillman στην Κρήτη και να καταδείξει την ηθική και συναισθηματική συμμετοχή του συγγραφέα του στους αγώνες των Κρητών κατά την Επανάσταση του 1866. Χαρακτηριστικός είναι ο πρόλογος του βιβλίου του, στον οποίον διατυπώνει συμπυκνωμένους τους λόγους για τους οποίους έγραψε το εν λόγω σύγγραμμα· επίσης, διαπιστώνει προοιμιακά την υπαιτιότητα των Μεγάλων Δυνάμεων για την κακοδαιμονία που μάστιζε το Ελληνικό Βασίλειο, όπως και την κατάφωρη ανικανότητα των Ελλήνων πολιτικών.
Ο Stillman προχώρησε στην έκδοση αυτού του βιβλίου γιατί θεώρησε ότι εκπληρώνει ένα καθήκον: να αποκαλύψει στο κοινό τα γεγονότα του 1866 στα οποία ο ίδιος υπήρξε μάρτυς και μέτοχος. Μάλιστα, παραθέτει ένα χαρακτηριστικό στίχο από την Αινειάδα του Βιργιλίου: «quaeque ipse vidi et quorum pars magna fui» («τα οποία ο ίδιος είδα και στα οποία συμμετείχα»). Ο Stillman ταυτίσθηκε με τα γεγονότα, αφού επηρέασε την τροπή τους και επηρεάσθηκε από αυτά. Για τον ίδιο η ακολουθία αυτών των γεγονότων αποκαλύπτει την λειτουργία της πολιτικής στην Ανατολή, όπως επίσης και τον μεμονωμένο ρόλο του ατόμου στις τύχες ολόκληρων αυτοκρατοριών:
«[…] as a revelation of the manner in which political influences work in the East, and perhaps still more as a curious exemplification of the weight which personal accidents, private intrigue and pique and the capacity or incapacity of obsure officials, may have in determining the affairs of great empires.»
Η θέση του Stillman υπέρ των Κρητών είχε ως κίνητρο την αγάπη για την δικαιοσύνη· οι πολλές αντινομίες και μειονεκτήματα της ελληνικής φυλής («Greek race» στο πρωτότυπο) σε συνδυασμό με τις εγγενείς ικανότητές τους συναποτελούν για τον Stillman ένα ιδιότυπο πολιτισμικό κράμα που είναι το απαραίτητο υπόβαθρο για την έλευση ενός καλλίτερου πολιτισμού. Τα ελαττώματα των Ελλήνων μεγεθύνονται ακόμη περισσότερο λόγω της ανάμιξης των Μεγάλων Δυνάμεων στα εσωτερικά του Ελληνικού Βασιλείου. Σύμφωνα με τον Stillman η Ελλάδα δεν διέθετε ένα ειλικρινή φίλο στις ξένες διπλωματικές αποστολές που έδρευαν στην Αθήνα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, που θα μπορούσαν την δεδομένη χρονική στιγμή να βοηθήσουν την Ελλάδα ποικιλοτρόπως, είχαν αποστείλει ως πρέσβη ένα ανίκανο άνθρωπο.
Τέλος, στον Πρόλογό του καταλήγει με την κατηγορηματική διαπίστωση ότι οι Έλληνες δεν έχουν φίλους: «The Hellenes must learn that they have no friends». Παρά όμως αυτό το εν πολλοίς τραγικό συμπέρασμα, υπήρχαν μεμονωμένοι ιδιώτες, όπως ο Stillman ή ο γιατρός Howe, που στέκονταν αρωγοί στο πλευρό της Ελλάδος. Η εξωτερική κηδεμονία ήταν το στοιχείο εκείνο που ανέστελλε κάθε πρόοδο και ευημερία στην Ελλάδα.
1.2. Η δράση του Stillman στο πρώτο έτος της Επανάστασης
Ο Stillman έφθασε στην Κρήτη το 1865, ως διορισμένος πρόξενος των Ηνωμένων Πολιτειών στα Χανιά. Η καθαυτό δράση του ξεκίνησε την άνοιξη του 1866 εν μέσω σοβαρών πολιτικών και κοινωνικών αναταραχών. Διοικητής του νησιού ήταν ο Ισμαήλ Πασάς, ο οποίος βρισκόταν στην θέση αυτή από το 1861.
Από την πρώτη στιγμή ανάληψης των καθηκόντων του ο Αμερικανός πρόξενος ήλθε αντιμέτωπος με τις παρελκυστικές τακτικές του Οθωμανού διοικητή, ο οποίος ασκούσε διακριτική πίεση σε όλους τους προξένους των Μ. Δυνάμεων προκειμένου να συγκρατεί την επιρροή τους στον εντόπιο χριστιανικό πληθυσμό. Μεταξύ λοιπόν του Stillman και του Ισμαήλ Πασά ξέσπασε μια «ευγενής» αντιπαράθεση («polite war» στο πρωτότυπο), η οποία συν τω χρόνω κλιμακωνόταν. Παράλληλα, είχαν ήδη αρχίσει οι συγκεντρώσεις των Κρητών σε όλο το νησί, με αποκορύφωμα την μεγάλη παγκρήτια συνέλευση που συνήλθε την 14η Μαΐου 1866 στα Μπουτζουνάρια των Χανίων.
Ο Ισμαήλ, θορυβημένος από τις εξελίξεις, συγκάλεσε σε σύσκεψη όλους τους προξένους, στους οποίους αποκάλυψε ότι ήταν αποφασισμένος να διαλύσει την Συνέλευση με στρατιωτική βία. Ο Γάλλος πρόξενος, Derché, τάχθηκε με τον Πασά και μάλιστα τον παρότρυνε να προχωρήσει άμεσα στην υλοποίηση των σχεδίων του. Ο Άγγλος πρόξενος, Dickson, συμφώνησε με τον Γάλλο ομόλογό του, τον οποίον ο Stillman παρουσιάζει ως άθυρμα του τελευταίου. Η άτυπη αυτή συμμαχία είχε συνομολογηθεί ώστε να ανακοπεί η επιρροή της Ρωσίας υπέρ των επαναστατών. Οι υπόλοιποι πρόξενοι ήταν αντίθετοι σε κάθε μορφή βίας εναντίον της Συνελεύσεως. Ο Ισμαήλ θεώρησε ότι, έχοντας εξαντλήσει κάθε μέσο διαπραγμάτευσης, έπρεπε να χρησιμοποιήσει βία, καθώς, σύμφωνα με τον ίδιο, η συγκέντρωση αυτή ήταν μια ένοπλη στάση κατά της οθωμανικής διοίκησης. Ο Ιταλός πρέσβης αντέτεινε στον Πασά ότι, εάν δινόταν αμνηστία, τότε η Συνέλευση θα διαλυόταν και η υπόθεση θα έκλεινε. Από την πλευρά του ο Stillman διαμαρτυρήθηκε εντονώτατα στον Οθωμανό διοικητή:
«His Excellency dodged the suggestion, and, rising, was about to dismiss the conference, when, seeing that all was on the point of being won to the arbitrary course of the Pasha, I begged to offer my protest against any implied endorsement on my part of the proposed violence, as, until the assurance of immunity had been given the Cretans, the peaceful expedients for assuring tranquility had not been exhausted, or need for employment of force arisen».
Ένα από τα ισχυρά επιχειρήματα τού Stillman ήταν ότι οι Κρητικοί είχαν εμπιστοσύνη στην καλή θέληση του Σουλτάνου, αλλά όχι στον Πασά. Γενικώς, ο Πασάς, αν και είχε την υποστήριξη δύο προξένων, εν τούτοις δεν έλαβε την αναμενόμενη ηθικού χαρακτήρος επίνευση, ώστε να εκστρατεύσει κατά των επαναστατών. Άλλωστε, είχε ήδη διαρρεύσει στην κοινή γνώμη η σύγκρουση του Πασά με τους προξένους και αυτό συνέτεινε στην κακή ήδη εικόνα που υπήρχε για την ποιότητα της οθωμανικής διοίκησης.
Η οργή του Πασά εστράφη κατά του Ιταλού προξένου και του Stillman. Γνώριζε ότι ο Stillman συντόνιζε όλες τις εναντίον του ενέργειες και ότι αυτός ήταν ο πυρήνας του προβλήματος. Μάλιστα, οι φήμες για την σύγκρουση αυτή είχαν τόσο μεγεθυνθεί, ώστε μια ελληνική εφημερίδα παρουσίαζε τον Stillman έτοιμο να αυτοθυσιασθεί, εάν οι Οθωμανοί έστελναν στρατεύματα κατά των Επαναστατών. Μια διαπίστωση που προκάλεσε θαυμασμό αλλά και αμηχανία στον Stillman για την έκταση της φημολογίας αλλά και την παραποίηση της αλήθειας, που προήλθαν από την βαθιά ανάγκη της κοινής γνώμης για μια υπαρκτή ηρωική παρουσία των ευρωπαϊκών δυνάμεων υπέρ των Κρητών. Οι προσπάθειες του Stillman κατευθύνθηκαν προς την αποτροπή του πολέμου, γιατί αντιλαμβανόταν ότι θα απέβαινε καταστρεπτικός για τους Κρήτες. Ωστόσο, παρακολουθούσε το διπλωματικό παρασκήνιο και ιδίως τον πρόξενο της Ρωσίας, ο οποίος ευνοούσε την έναρξη της Επανάστασης στο νησί, γιατί η Ρωσία είχε ταπεινωθεί από την Συνθήκη των Παρισίων (1856). Πρόξενος της Ρωσίας στα Χανιά ήταν ο Σπ. Δενδρινός, και υποπρόξενος στο Ηράκλειο, ο Ιω. Μητσοτάκης, ο οποίος είχε ιδρύσει και μια «Μυστική Εταιρεία», προσπαθώντας να ενεργοποιήσει παράγοντες μέσα στο νησί που θα συνέβαλαν στην έναρξη της επανάστασης.
Εν συνεχεία μάς αποκαλύπτει την επαφή του με τον Αιγύπτιο Σαχίν Πασά, ο οποίος είχε αποπειραθεί να συνεργασθεί με τον Γάλλο πρόξενο Derché ώστε να επανέλθει η Κρήτη υπό την αιγυπτιακή διοίκηση. Επειδή όμως κατάλαβε ότι ο Γάλλος διπλωμάτης δεν του ήταν χρήσιμος για την εφαρμογή των σχεδίων του, προσέγγισε τον Stillman στον οποίον αποκάλυψε τις σκέψεις του. Επιπλέον, του πρότεινε χρηματική αμοιβή προκειμένου να ασκήσει την επιρροή του για την επιτυχία του αιγυπτιακού σχεδίου. Ο Stillman διαβίβασε τις προτάσεις του Αιγυπτίου Πασά στον Αμερικανό πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη, αφού θεώρησε ότι ήταν κρίσιμες για την πορεία του Κρητικού Ζητήματος. Το σχέδιο όμως αυτό αποσιωπήθηκε και ατόνησε.
Όσο όμως τα γεγονότα εκτραχύνονταν, τόσο αυξάνονταν οι φοβισμένοι άμαχοι που προσέτρεχαν στα σπίτια των προξένων για να βρουν καταφύγιο από τους μανιασμένους μουσουλμάνους. Ο Stillman μαζί με τον Ρώσο και τον Ιταλό πρόξενο έκαναν συνεχή διαβήματα στην Κωνσταντινούπολη για την απομάκρυνση του Οθωμανού διοικητή. Επίσης, ζήτησαν την παρουσία κάποιου Ευρωπαίου στρατιωτικού διοικητή για να προστατευθούν οι Ευρωπαίοι πολίτες από τους μουσουλμάνους. Ο Άγγλος και ο Γάλλος πρόξενος δεν συμπορεύθηκαν με τους υπολοίπους, γιατί θεώρησαν ότι η παρουσία ευρωπαϊκών στρατευμάτων θα ενθάρρυνε τους επαναστάτες. Ο μουσουλμανικός όμως όχλος ήταν ασυγκράτητος· όλοι οι πρόξενοι έλαβαν προληπτικά μέτρα για να προστατευθούν από μια πιθανή επίθεση.
Σε αυτήν την χρονική στιγμή κατέφθασε ως απεσταλμένος «Αυτοκρατορικός Επίτροπος» στην Κρήτη, ο Μουσταφά Γκιριτλή Πασάς, για να αποκαταστήσει την ομαλότητα στο νησί (30 Αυγούστου 1866). Η περαιτέρω εκτράχυνση της κατάστασης από τους Οθωμανούς θα οδηγούσε τους Κρήτες στο αίτημα της πλήρους ανεξαρτησίας, όπως αναφέρει ο Stillman, και όχι στην εμπέδωση του αισθήματος δικαίου όπως επιθυμούσαν αρχικώς. Η διαπίστωση αυτή είχε θορυβήσει τον Αμερικανό πρόξενο διότι θα ήταν αναγκαία η επέμβαση των Μ. Δυνάμεων για να μην καταστραφεί πλήρως το νησί. Ο ίδιος ήταν πολύ ανήσυχος για την σωματική του ακεραιότητα, αφού την νύκτα κυκλοφορούσαν ένοπλες ομάδες μουσουλμάνων τρομοκρατώντας τις συνοικίες. Ακόμη, παρακάλεσε την σύζυγό του να πάρει τα παιδιά τους και να πάει στην Σύρο για να είναι ασφαλείς, γιατί όπως λέει «όποιος γνωρίζει το μέγεθος του φανατισμού των Μουσουλμάνων μπορεί να καταλάβει τον κίνδυνο που επαπειλείτο εκείνες τις μέρες».
Τον Σεπτέμβριο του 1866 κατέφθασε στον κόλπο της Σούδας το πλοίο του αγγλικού πολεμικού ναυτικού Arethusa, του οποίου η άφιξη προκάλεσε αισθήματα ανακούφισης στους προξένους, ή όπως λέγει σχετικώς ο Stillman, ο χαιρετιστήριος ήχος των κανονιών «produced an emotion which was like waking from a long nightmare». Ταυτόχρονα κατέφθασε η αμερικανική κορβέτα Ticonderoga, της οποίας την άφιξη ο Stillman εξέλαβε ως επίδειξη ισχύος της αμερικανικής κυβέρνησης. Έτσι αποκαταστάθηκε η εθνική αξιοπρέπεια, όπως επισημαίνει ο Stillman. Παρά ταύτα, μετά την αναχώρηση των δύο προηγουμένων πλοίων, κατέφθασε στην Σούδα η αγγλική κανονιοφόρος Wizard.
Εν μέσω του γενικότερου πολεμικού αναβρασμού, η επαναστατική επιτροπή έστειλε στον Ιταλό και Ρώσο πρόξενο, αλλά και στον Stillman, εκκλήσεις να πείσουν τους Αιγυπτίους να αποσυρθούν από τις Βρύσες, διότι θα αποτελούσαν στόχο για τους επαναστατημένους Κρήτες. Η επαναστατική επιτροπή ήθελε με κάθε τρόπο να αποτρέψει την έναρξη μιας ακόμη επαναστάσεως που θα έσπερνε την καταστροφή. Το αίτημα αυτό υποβλήθηκε στον Σαχίν Πασά, ο οποίος ζήτησε από τον Γενικό Διοικητή Κρήτης άδεια για να αποσύρει όλα τα στρατεύματα. Ο Οθωμανός διοικητής άφησε τον Σαχίν μόνο του, δίδοντάς του την εντολή να εξασφαλίσει την επικοινωνία μεταξύ των Βρυσών και της παραλίας.
Όσο όμως γίνονταν αυτά, οι Μουσουλμάνοι στο Σέλινο, περικυκλωμένοι από τους χριστιανούς, έκαναν μια απεγνωσμένη έξοδο για να διαφύγουν. Απωθήθηκαν όμως με μεγάλες απώλειες από τους επαναστάτες. Ο Ισμαήλ Πασάς ζήτησε από τον Σαχίν να στείλει στρατό για να ανακουφίσει τους Σεληνιώτες μουσουλμάνους από τον ασφυκτικό κλοιό των χριστιανών. Ο Σαχίν ζήτησε με την σειρά του την συμβουλή του Stillman, με τον οποίο φαίνεται να είχαν αναπτύξει μια φιλία. Ο Stillman τον συμβούλευσε να μην εκτελέσει την διαταγή, γιατί έτσι θα δυσκόλευαν τα πράγματα και υπό των παρουσών συνθηκών δεν ευνοείτο μια επιθετική κίνηση από μεριά του. Ο Σαχίν συμφώνησε και αποφάσισε να μην αποσύρει τα στρατεύματά του από τις Βρύσες.
Νέες πληροφορίες όμως για συγκέντρωση επαναστατών στις Βρύσες, έκαναν τον Σαχίν να ζητήσει από τον Ρώσο πρόξενο και από τον Stillman να μην αφήσουν την επαναστατική επιτροπή να αναλάβει κάποια επιθετική ενέργεια εναντίον του. Οι πρόξενοι έστειλαν αγγελιαφόρους για να παροτρύνουν την Επιτροπή να κάνει ανακωχή με τους Αιγυπτίους. Δεν επετράπη όμως στους αγγελιαφόρους να περάσουν και να διαβιβάσουν το μήνυμα. Εν τέλει οι επαναστάτες απέκοψαν εντελώς τον αιγυπτιακό στρατό, ο οποίος αναγκάσθηκε να συνθηκολογήσει και να αποσυρθεί από τις Βρύσες.
Η παρουσία όμως του Μουσταφά Πασά επρόκειτο να οδηγήσει τα πράγματα σε πλήρες αδιέξοδο και φυσικά στην ένοπλη σύγκρουση. Μάλιστα, εξέδωσε σχετική προκήρυξη με την οποία καλούσε τους επαναστάτες να καταθέσουν τα όπλα. Ειρήσθω εν παρόδω, σε όλη αυτήν την κατάσταση, η ελληνική κυβέρνηση του Μπενιζέλου Ρούφου ήταν ολότελα αντίθετη με την ιδέα της επανάστασης, προσπαθώντας να την αποθαρρύνει θεωρώντας την ως άδικη.
Ο Μουσταφά Πασάς ανέλαβε απευθείας δράση απωθώντας τους επαναστάτες από την Μαλάξα (8-11 Σεπτεμβρίου 1866) και αμέσως κατευθύνθηκε στο Σέλινο, για να ελευθερώσει τους πολιορκημένους μουσουλμάνους στην Κάντανο. Η επιχείρηση πέτυχε αλλά κατά την επιστροφή στα Χανιά δέχθηκε επιθέσεις και έχασε πολλούς άνδρες. Διοργάνωσε και τρίτη επιχείρηση εναντίον των Λάκκων, του Θερίσου και των Κεραμειών. Είχε κάποιες επιτυχίες. Μετά εισέβαλε στον Αποκόρωνα, όπου εκεί νίκησε τον Γενικό Αρχηγό Ιω. Ζυμβρακάκη στο Βαφέ προκαλώντας του βαρειές απώλειες.
Ο Stillman παρακολουθούσε πολλές από τις συγκρούσεις με κυάλια από το σπίτι του, τις οποίες περιγράφει εν συντομία στο βιβλίο του. Βλέποντας αλλά και μαθαίνοντας τις εξελίξεις, επισκέφθηκε πολλές φορές τον Μουσταφά επισημαίνοντάς του ότι όσο πιέζει τους Κρήτες, τόσο αυξάνει την δύναμη που στρέφεται εναντίον του. Πίστευε ότι η παρουσία του Μουσταφά ήταν καταλυτική για τον τερματισμό της επανάστασης, για τον οποίον λέγει ότι έπρεπε να σταλεί εξ αρχής προτού τα πράγματα λάβουν τέτοια άσχημη τροπή.
Όταν τελείωσε η εκστρατεία στο Θέρισο, έκανε την εμφάνισή της η ρωσική φρεγάτα Μέγας Ναύαρχος. Αυτό ήταν η αρχή της επίσημης ανάμιξης της Ρωσίας στην επανάσταση. Ενώ υπήρχε διάχυτη η εντύπωση ότι η Ρωσία υποδαύλιζε την επανάσταση, ο Ρώσος ναύαρχος, Boutakoff, δεν ενθάρρυνε τους Κρήτες, ούτε τους άφηνε ανοικτό το ενδεχόμενο μιας ανοικτής επέμβασης των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων στο νησί. Ίσως όμως να ήταν μια κεκαλυμμένη στάση για να μην προξενήσει αντιπαλότητες με τις άλλες Δυνάμεις. Ο Stillman, ενθουσιώδης και αληθής φιλάνθρωπος, εκφράζει τα γνήσια αισθήματά του υπέρ των Κρητών λέγοντας ότι ήταν με το μέρος οποιουδήποτε θα βοηθούσε αυτούς τους χειμαζομένους ανθρώπους να αντεπεξέλθουν στα δεινά του πολέμου. Εξέλαβε την ανάμιξη της Ρωσίας ως μια απόπειρα για να αποδυναμωθεί η Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Ο Μουσταφά Πασάς συνέχισε απτόητος την καταστολή της επανάστασης. Με δύναμη 15.000 ανδρών και ισχυρό πυροβολικό εισέβαλε στο Ρέθυμνο. Στις 8 Νοεμβρίου 1866 οι δυνάμεις του Μουσταφά κύκλωσαν την Μονή Αρκαδίου, όπου ήταν η έδρα της Επαναστατικής Επιτροπής Ρεθύμνου. Μετά ακολούθησε η άλωση της Μονής και η σφαγή των εναπομεινάντων επαναστατών. Στο βιβλίο του The Cretan Insurrection ο Stillman παρουσιάζει εν συντομία τα γεγονότα με πολλές λεπτομέρειες, περιγράφοντας πλήρως την φρίκη αυτού του συμβάντος. Οι πηγές του ήταν μάρτυρες των γεγονότων. Δηλώνει τον αποτροπιασμό του για το τραγικό περιστατικό, αλλά διηγείται με περισσή ψυχρότητα τα γεγονότα, θέλοντας να αποδείξει την ορθή και επιβεβαιωμένη του ιστορική του γνώση. Δρούσε περισσότερο ως δημοσιογράφος που κάνει ρεπορτάζ παρά ως διπλωματικός υπάλληλος που αξιολογεί τα πράγματα και παίρνει την κατάλληλη στάση ως προς αυτά.
1.3. Στο δεύτερο έτος της Επανάστασης
Ύστερα από την καταστροφή του Αρκαδίου ο Stillman έστειλε επιστολή στην κυβέρνησή του ζητώντας να αποσταλεί στρατιωτική δύναμη στην Κρήτη για να βοηθήσει στην απομάκρυνση του αμάχου πληθυσμού. Έλαβε την απάντηση ότι εγκρίνονταν όλες οι ενέργειές του και ότι είχε δοθεί εντολή να αποσταλεί ένα πολεμικό πλοίο στην Κρήτη. Εν τούτοις ο Μουσταφά Πασάς είχε ξεκινήσει εκστρατεία κατά των Σφακίων. Παρά όμως τις προβλέψεις, το όλο εγχείρημα απέτυχε. Ο Stillman θεώρησε ότι αυτή η εκστρατεία ήταν εξαιρετικά καταστρεπτική για τον Μουσταφά. Μετά από αυτό δίδει μια απλή αναφορά των γεγονότων χωρίς να παρεμβαίνει στην ροή της αφήγησης.
Στο σημείο όμως αυτό ο Stillman προβαίνει σε ένα θεμελιώδες σχόλιο για την πορεία του Κρητικού Ζητήματος που δεικνύει μια νηφάλια θεώρηση των τεκταινομένων και εμφαίνει την ήπια στάση του στο θέμα. Αναφέρει λοιπόν ότι οι Έλληνες έκαναν ένα τραγικό λάθος με το να προβάλλουν το θέμα της προσάρτησης-ένωσης, αντί να αναμένουν τις εξελίξεις και μετά να διεκδικήσουν αυτά που θεωρούσαν ότι ήταν δίκαια. Αυτό κατά τον Stillman είναι μια διπλωματία με πιο αργούς ρυθμούς που εξασφαλίζει μεγαλύτερα ποσοστά επιτυχίας. Επίσης, το πρόβλημα επιτεινόταν λόγω του υπερβολικού συναισθηματισμού που διακατείχε τους Έλληνες πολιτικούς, οι οποίοι έδειχναν να μην αντιλαμβάνονται τους όρους των διεθνών διπλωματικών σχέσεων.
1.4. Το τέλος της παρουσίας του Stillman στην Κρήτη
Το 1868 ήταν το τελευταίο έτος παραμονής του Stillman στην Κρήτη. Αφού επισημαίνει την αποτυχία του Ααλή Πασά να ηρεμήσει τα πνεύματα με την παροχή αμνηστίας και ενός υποτυπώδους καθεστώτος ημιαυτονομίας, σχολιάζει την γενικότερη κατάσταση των σχέσεων μεταξύ Ελλάδος και Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Εκφράζει την γνώμη ότι την δεδομένη χρονική περίοδο έπρεπε η Ελλάδα να επιτεθεί στην Τουρκία γιατί είχε την ευκαιρία να νικήσει, λόγω της οικονομικής αδυναμίας της τελευταίας. Για τον ίδιο η επανάσταση του 1866 ήταν η πιο δικαιωμένη ηθικά από όλες και η πιο αξιόλογη από αυτές που είχαν συμβεί.
Συμπεράσματα
Ο W. J. Stillman ήταν ένας γνήσιος φιλάνθρωπος, ο οποίος από την θέση του προξένου των Ηνωμένων Πολιτειών στα Χανιά προσπάθησε να προστατεύσει τους χειμαζομένους Κρήτες και να αποτρέψει όσο το δυνατόν την αιματοχυσία. Οι παρεμβάσεις του είχαν χαρακτήρα κατευναστικό προς τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές. Η πολιτική του στάση αποδεικνύει την διάθεσή του να βοηθήσει τους Κρήτες, καθώς αυτό ένιωθε ότι του υπαγόρευε η απέχθειά του προς κάθε λογής βαρβαρότητα και τυραννία. Το έργο του έχει ιστορική αξία, εάν ιδωθεί ως μια πηγή ενός αξιόπιστου ατόμου που βρισκόταν σε μια υπεύθυνη πολιτική θέση. Στην ουσία όμως πρόκειται για ένα συμπίλημα δημοσιογραφικών αναφορών, στα οποία έδωσε ο ίδιος την βαρύτητα ενός ιστορικού κειμένου. Από το βιβλίο του διαφαίνεται ότι η επανάσταση του 1866 ήταν μια δικαιολογημένη εξέγερση κατά της δεσποτείας των Οθωμανών. Ο Stillman Επιδίωξε την συνδιαλλαγή μεταξύ των αντιμαχομένων μερών αλλά και μεταξύ των εκπροσώπων των Μ. Δυνάμεων, ώστε να αποσοβηθούν όσο το δυνατόν οι δραματικές συνέπειες του πολέμου κατά του αμάχου πληθυσμού. Ο διαλλακτικός και ήπιος ρόλος του στα γεγονότα είναι ενδεικτικός της στάσης των Ηνωμένων Πολιτειών στο Ανατολικό Ζήτημα.
Σημειώσεις
Ο Αντώνης Γενναράκης Στο Ράδιο Κρήτη Κάθε Βράδυ Απο Τις 10 Έως Τις 12 Με Θεματικές Εκπομπές Λόγου Και Μουσικής
Επίσκεψη Στο Χωριό Χόνδρος Του Δήμου Βιάννου
Το Πινακιανό Του Δήμου Οροπεδίου Λασιθίου
Η Βλυχιά Του Δήμου Ηρακλείου
Επίσκεψη Στο Χωριό Σκινιάς Του Δήμου Αγίου Νικολάου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου