Γνωρίστε Τις Αρχάνες Και Την Γύρω Περιοχή Της

 

Οι Επάνω Αρχάνες (και Απάνω Αρχάνες, συχνά αναφέρονται και απλά ως Αρχάνες) είναι κωμόπολη της επαρχίας Τεμένους με 5.409 κατοίκους το 2011  σε υψόμετρο 400 μ. Βρίσκεται στο βορειοανατολικό άκρο της κοιλάδας που σχηματίζεται από το όρος Γιούχτας, που έχει υψόμετρο 811 μ. Συνδέεται με το Ηράκλειο με δρόμο γύρω στα 16 χλμ. Οι Αρχάνες είναι δημοτικό διαμέρισμα του δήμου Αρχανών - Αστερουσίων, του οποίου και αποτελούν την ιστορική έδρα.

Στην περιοχή των Αρχανών, αξιόλογες είναι οι πηγές Ασωμάτου, Ξερής Καράς και Βαθυπέτρου. Η κοιλάδα και όλη η περιοχή των Αρχανών είναι ένας απέραντος αμπελώνας από κρεβατίνες, που παράγουν τα φημισμένα σταφύλια ροζακί, τα οποία καταναλίσκονται κυρίως από τις αγορές της Ευρώπης. Τα κυριότερα προϊόντα των Αρχανών είναι σταφίδα, κρασί και ελαιόλαδο. Επίσης, καλλιεργείται δίκταμος. Πρόσφατα, περάστηκε υπόγεια καλωδίωση της ΔΕΗ και καλωδιακή τηλεόραση σε 500 κτήρια.

Στις Αρχάνες βρίσκονται δύο Δημοτικά σχολεία και ισάριθμα νηπιαγωγεία, Γυμνάσιο, Λύκειο, ΚΕΠ, ειρηνοδικείο, περιφερειακό ιατρείο, μορφωτικός σύλλογος με αξιόλογη δράση και με βιβλιοθήκη, φυσιολατρικός σύλλογος με το όνομα «Χαραυγή», αθλητικός σύλλογος με το όνομα «Γιούχτας», Περιηγητική Λέσχη και Γεωργικός Συνεταιρισμός.

To τοπωνύμιο Αρχάνες φαίνεται ότι είναι νεότερος τύπος της αρχαίας πόλης Αχάρνα, όπου βρισκόταν τέμενος προς τιμήν του θεού Άρχου (ή ήρωα), τον οποίο τιμούσαν οι Κνώσιοι και οι Τυλίσιοι , σύμφωνα με επιγραφή που βρέθηκε στο Άργος και χρονολογείται στα 450 π.Χ. Η ύπαρξη αρχαίας πόλης στη θέση των σημερινών Αχαρνών επιβεβαιώνεται και από τις ανασκαφές που έγιναν το 1957, το 1964 και τα επόμενα χρόνια. Μέσα στην κωμόπολη ανακαλύφθηκε ανάκτορο της Υστερομινωικής Εποχής με βωμούς αμφίκοιλους και τοιχογραφικό διάκοσμο (Κρητ. Χρον. ΙΑ΄, 329, ΙΗ΄, 282). Επίσης, στη θέση Φουρνί βρέθηκε εκτεταμένη μινωική νεκρόπολη και σε τάφο βασιλέα βρέθηκαν πολύτιμα κτερίσματα, δακτυλίδια, σφραγίδες και άλλα. Όλα αυτά πιστοποιούν την ύπαρξη σπουδαίας μινωικής πόλης στο χώρο των σημερινών Αρχανών.

Η παλαιότερη μνεία του ονόματος του οικισμού βρίσκεται σε συμβόλαιο του 1271: Leonardus Blanco habitator in casali Pano Archani, Albertus de vito habitator in Pano Archanne (A. Lombardo, Docymenti della colonia Veneziana di Creta, Torino, p. 120-162). Την εποχή εκείνη αποτελούνται από μεμονωμένες συνοικίες: Arcanes Petrea με 151 κατ. και Arcanes Abramochori με 361 κατ. το 1583 (Καστροφύλακας, Κ 101).

Η κωμόπολη έχει ωραίες οικοδομές από την εποχή της Τουρκοκρατίας, των οποίων η ωραιότερη ήταν του Μουσταφά Ναΐλη πασά, με σιντριβάνια και κήπους. Στη βόρεια πλευρά της κοιλάδας είναι το φαράγγι Παραδείσι. Οι Τούρκοι την ονόμαζαν Ακάρ Σουλάρ Νταγ (βουνό των τρεχάμενων νερών).Εντός του ιδίου φαραγγιού βρίσκεται και πηγή της οποίας τα νερά διοχέτευσε το 1628 ο Μοροζίνι στο Ηράκλειο. Η πηγή σήμερα αποξηράνθηκε εξαιτίας γεωτρήσεων που έγινε στην περιοχή.

Στην τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας, η κωμόπολη των Αρχανών έγινε στόχος των Τούρκων, επειδή ήταν προμαχώνας και στρατόπεδο των Χριστιανών. Το 1897 έγινε στις Αρχάνες παγκρήτια συνέλευση. Στην περιοχή διεξήχθησαν αιματηρές μάχες. Το τάγμα επιλέκτων Κρητών με αρχηγό τον Ιωάννη Νταφώτη με τη βοήθεια των κατοίκων απέκρουσε τις ορδές των Τούρκων, σώζοντας την κωμόπολη.

Το διδακτήριο Άνω Αρχανών στο οποίο σήμερα στεγάζονται τα δύο Δημοτικά Σχολεία και το Νηπιαγωγείο Άνω Αρχανών είναι πολύ αξιόλογο κτίσμα του τέλους του περασμένου αιώνα. Τη μελέτη του άρχισε να εκπονεί το 1899 ο αρχιτέκτονας Σαλιβέρος ο οποίος ανήκε στο επιτελείο του Αρμοστή Κρήτης Πρίγκηπα Γεωργίου. Το οικόπεδο που επιλέχθηκε για την κατασκευή του βρισκόταν στην θέση «Πατητήρια? στην βορειοανατολική είσοδο του οικισμού, εκεί όπου κατά την μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1897 υπήρχε το στρατόπεδο του «Τάγματος Επιλέκτων Κρητών? του Ιωάννη Νταφώτη. Το κτιριολογικό του πρόγραμμα καταρτίστηκε με υποδείξεις του δασκάλου Σημαντήρα ώστε να καλύψει τις ανάγκες της κωμόπολης. Ο όγκος και η σημασία του κτηρίου μαρτυρούν τη σπουδαιότητα που δόθηκε στην κάλυψη των κτιριακών αναγκών της εκπαίδευσης ενός πλουσίου και σημαντικού οικισμού. 

Ο ΓΙΟΥΧΤΑΣ

Η κωμόπολη των Αρχανών βρίσκεται κτισμένη στις παρυφές του όρους Γιούχτας, που θεωρείται το σημαντικότερο βουνό της ευρύτερης περιοχής, όχι μόνο για τη θέση και το σχέδιό του που θυμίζει ανθρώπινο κεφάλι, αλλά και για την αρχαιολογική και οικολογική του αξία. Ο Γιούχτας έχει ύψος 811 μέτρα και σύμφωνα με τη μυθολογία ήταν το μέρος που τάφηκε ο Δίας. Με τον Δία εξάλλου σχετίζεται και το ανθρωπόμορφο σχήμα του βουνού.

Το οικολογικό πάρκο του Γιούχτα περιλαμβάνει το ίδιο το όρος και τρία φαράγγια: το κνωσανό, το κουναβιανό και το αστρακανό που είναι και το μεγαλύτερο σε μήκος.
Οι σημαντικοί αρχαιολογικοί χώροι, μνημεία του μινωικού πολιτισμού, που βρίσκονται στο βουνό ορίζουν την αρχαιολογική διάσταση του Γιούχτα. Συγκεκριμένα έχουν εντοπιστεί τέσσερα ιερά, ένα μινωικό νεκροταφείο, η αρχαία Έλτυνα και ο μινωικός οικισμός Μυρτιάς.Αφέντης Χριστός

ΦΟΥΡΝΙ 

Ονομάζεται ένας μικρός λόφος βορειοδυτικά από τις Αρχάνες (ανάμεσα στις Πάνω και τις Κάτω Αρχάνες) περίπου 17 χλμ από το Ηράκλειο. Πρόκειται για έναν από τους πιο σπουδαίους αρχαιολογικούς χώρους της Κρήτης διότι είναι το μεγαλύτερο νεκροταφείο του Αιγαίου από τα προϊστορικά χρόνια.

Οι ανασκαφές άρχισαν το 1964 από τον Γ. Σακελλαράκη  Εχουν έρθει στο φως 26 κτίρια (τα περισσότερα είναι μινωικοί τάφοι). Το νεκροταφείο αυτό ήταν σε χρήση για πάνω από 1000 χρόνια και γι' αυτό υπάρχουν διάφοροι αρχιτεκτονικοί τύποι τάφων. Από διάφορα αντικείμενα που έχουν βρεθεί στους τάφους μπορούμε να είμαστε σίγουροι για την επαφή που είχαν οι αρχαίοι Μινωίτες με τους κατοίκους των Κυκλάδων, της Αιγύπτου και της Ανατολής. 

ΤΟ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ ΔΙΑΣ ΜΙΑΣ ΑΛΛΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Το ξενοδοχείο Δίας αρχικά ήταν η νευρολογική κλινική του Μαρκομηχελάκη,αυτό λοιπόν το τριώροφο κτίριο ήταν χτισμένο λίγο πιο πάνω νότια των Αρχανών σε ένα ειδυλλιακό μέρος με πανοραμική θέα.
Την έκταση αυτή πολλών στερεμάτων είχε αγοράσει ο Γιατρός Μαρκομηχελάκης και πριν χτιστεί η κλινική ήταν στη θέση αυτή ένα πολύ μεγάλο αλώνι, ο Γιατρός μετέτρεψε το ούτως η άλως προικισμένο μέρος σε παράδεισο, το κτήριο που κατασκεύασε δεν ήταν παραδοσιακό ούτε ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής έμπνευσης, ήταν ένα συνηθισμένο τριώροφο κτίριο για την εποχή μας, τότε ήταν υπέρ μοντέρνο με όλες τις σύγχρονες ανέσεις, έκανε όμορφη διαμόρφωση του εξωτερικού χώρου με πετρόκτιστους τοίχους αμφιθεατρικές πεζούλες, πολλά όμορφα φυτά, πανύψηλα δέντρα, αλλά και διάφορα ζώα, όπως ελάφια και ψάρια.
Ως Νευρολογική κλινική λειτούργησε λίγα χρόνια, στην συνέχεια άλλαξε χρήση και έγινε το πολυτελές ξενοδοχεία Δίας, δυστυχώς όμως ούτε και έτσι λειτούργησε πολλά χρόνια

ΤΟ ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΝΩΝ

Ένα από τα σημαντικά ανακτορικά συγκροτήματα της Μινωικής εποχής ήρθε στο φως τη δεκαετία του 1960 στις Αρχάνες της Κρήτης. Πρόκειται για το ανακτορικό συγκρότημα της πόλης των Αρχανών, η οποία βρίσκεται κάτω από τη σημερινή κωμόπολη με το ίδιο όνομα. Οι Αρχάνες ανήκουν διοικητικά στην επαρχία Τεμένους του Νομού Ηρακλείου, έχουν χτιστεί σε μια μικρή, κλειστή κοιλάδα και αποτελούν το νότιο όριο της εύφορης περιοχής του Ηρακλείου. Η κωμόπολη απέχει περίπου 15 χλμ. από το Ηράκλειο και πλαισιώνεται από λόφους (δυτικά των Αρχανών βρίσκεται ο Γιούχτας). Το κτηριακό συγκρότημα που ήρθε στο φως στην Τουρκογειτονιά Αρχανών έχει όλα τα χαρακτηριστικά των ανακτόρων της Κνωσού και της Φαιστού, στις διαστάσεις, τον προσανατολισμό, την αρχιτεκτονική και τα πλούσια υλικά κατασκευής και αποτελεί μνημείο διοίκησης και διαμονής. 

Όπως όλα τα άλλα μινωικά ανάκτορα, έτσι και το ανακτορικό συγκρότημα των Αρχανών κτίστηκε γύρω στο 1900 π.Χ. (Παλαιοανακτορική περίοδος), διαθέτοντας ενιαίο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Οι ανασκαφές απέδειξαν ότι μετά την πρώτη κατασκευή του μικρές αλλαγές έγιναν σε μεταγενέστερες φάσεις. Τα λείψανα του κτίσματος αυτού και η καμαραϊκή κεραμική που βρέθηκε εκεί δείχνουν μια σημαντική ανάπτυξη. Γύρω στο 1700 π.Χ. επέρχεται η πρώτη καταστροφή του ανακτόρου των Αρχανών, πιθανόν από σεισμό. Το ανάκτορο ανοικοδομείται αμέσως, η ζωή του όμως διαρκεί μόνο μια εκατονταετία, καθώς νέος σεισμός το καταστρέφει. Η Κρήτη βρίσκεται σε λαμπρή περίοδο ανάπτυξης και οικονομικής άνθισης, στην περίοδο της ''Pax Minoica'' με τη μινωική θαλασσοκρατία στο Αιγαίο και τις εμπορικές σχέσεις στην Αίγυπτο και Μέση ανατολή. Το ανάκτορο των Αρχανών επανακατασκευάζεται, τα λείψανα του οποίου βλέπει σήμερα ο επισκέπτης. Η λαμπρή αυτή περίοδος διαρκεί περίπου λίγο παραπάνω από δυο αιώνες, όπου οι τέχνες φτάνουν στην κορύφωσή τους και δίνουν σημαντικά δείγματα. Η τελική πτώση της μινωικής Κρήτης και του ανακτόρου επέρχεται το 1450 π.Χ. Ωστόσο η ζωή συνεχίζεται και το ανάκτορο διέρχεται νέα περίοδο ακμής αυτή τη φορά κάτω από Μυκηναίους δυνάστες. 

Το ανακτορικό συγκρότημα των Αρχανών αποτελεί σημαντικό τεκμήριο μινωικής αρχιτεκτονικής, ωστόσο προβληματίζει η κατασκευή του, όταν σε απόσταση περίπου 15 χλμ. βρισκόταν τα σημαντικότερο μινωικό ανάκτορο της Κνωσού. Πρόκειται για ''δίδυμα ανάκτορα'', όπως εκείνα της Φαιστού και της Αγ. Τριάδας. Η άποψη του A. Evans ότι πρόκειται για τη θερινή οικία των βασιλιάδων της Κνωσού και Φαιστού πρέπει να θεωρηθεί μάλλον ξεπερασμένη. Είναι πιο πιθανόν, ότι σε τέτοια γειτονικά ανάκτορα κατοικούσαν μέλη της βασιλικής οικογένειας με διάφορα καθήκοντα και συγκεκριμένες εξουσίες. Στις Αρχάνες ο βασιλικός ηγεμόνας πρέπει να έλεγχε την πλούσια ενδοχώρα σε νερά και πρώτες ύλες της περιοχής, ενώ συγκέντρωνε στα χέρια του και τη θρησκευτική ζωή της περιοχής που συνδύαζε σημαντικές λατρείες με κέντρα το ναό στα Ανεμόσπηλια και το ιερό κορυφής στο Γιούχτα. 

Στις Αρχάνες σώζεται σήμερα το ανάκτορο της Νεοανακτορικής περιόδου. Ο κεντρικός πυρήνας του συγκροτήματος αποκαλύφθηκε στη λεγόμενη Τουρκογειτονιά της σημερινής κωμόπολης, ενώ σε κοντινά σημεία ήρθαν στο φως άλλα τμήματά του, όπως ο θεατρικός χώρος, το αρχείο και τα ιερά. Ορισμένοι τοίχοι του σώζονται σε ύψος πάνω από 2 μ. και διαθέτουν μεγάλα πάχη (πάνω από 1 μ.), επιβεβαιώνοντας την εικασία των επιπλέον ορόφων. Για την κατασκευή του ανακτόρου χρησιμοποιήθηκαν διάφορα είδη πέτρας (πωρόλιθος, κροκαλοπαγείς λίθοι, γυψόλιθος, κουσκουρόπετρα, σχιστόλιθος και μάρμαρο σε διάφορα χρώματα). Το εσωτερικό των τοίχων ήταν πολλές φορές διακοσμημένο με τοιχογραφίες, ενώ αρκετά από τα δάπεδα διέθεταν χρωματιστά κονιάματα.

Η κεντρική αυλή του ανακτόρου αποκαλύφθηκε στη νοτιοανατολική πλευρά του ανασκαμμένου τμήματος, όπου βρίσκεται η μια κεντρική, μνημειακή είσοδος καθώς και εξέδρα με βωμό. Στο βόρειο τμήμα αναπτύσσονται διάφορα δωμάτια, ένα μικρό κλιμακοστάσιο και ένας φωταγωγός. Πιθανόν ένα από τα δωμάτια αυτά (δωμάτιο 10, δυτικά της εισόδου) αποτελούσε ιερό χώρο, καθώς τα ιερά σκεύη (αγγεία, τράπεζα θυσιών) που βρέθηκαν εκεί και προέρχονται και από το δεύτερο όροφο μαρτυρούν κάτι τέτοιο. Ο όροφος του δυτικού τομέα πιθανόν δεν είχε βιοτεχνικό χαρακτήρα, αλλά διέθετε διαμερίσματα διαμονής σύμφωνα με τα ευρήματα, ενώ οι ισόγειοι χώροι χρησιμοποίησαν τους τοίχους του παλαιονακτορικού συγκροτήματος. Στο σημείο αυτό βρέθηκαν και ερείπια Μυκηναϊκής Εποχής. Τα εργαστήρια του ανακτόρου βρίσκονταν πιθανόν δυτικότερα του δυτικού τομέα (κεραμικοί τροχοί). Βόρεια του κεντρικού πυρήνα του ανακτόρου αποκαλύφθηκε από τον Evans υπόγεια δεξαμενή, η οποία πρέπει να τροφοδοτούσε το ανάκτορο με νερό. 

Στα νοτιοανατολικά του ανασκαμμένου χώρου αποκαλύφθηκε ο θεατρικός χώρος του ανακτόρου, που ήταν πλακόστρωτος, διασχιζόταν από ''πεζοδρόμια'' και διέθετε βωμό και ιερά κέρατα. Στα νοτιοδυτικά του κεντρικού πυρήνα ήρθε στο φως χώρος, όπου βρέθηκαν κεραμική και πινακίδες Γραμμικής Α γραφής. Πρόκειται για το αρχείο του ανακτόρου, το οποίο είναι ιδιαίτερα κατεστραμμένο από μυκηναϊκά και μεταγενέστερα στρώματα. Στον ίδιο χώρο βρέθηκαν ακατέργαστα κομμάτια ορείας κρυστάλλου, οψιανού και στεατίτη, επιβεβαιώνοντας ότι εκεί λειτουργούσε κάποιο εργαστήριο.

Ο πρώτος που επισήμανε τη σημασία του αρχαιολογικού χώρου των Αχαρνών ήταν ο Σ. Ξανθουδίδης το 1912. Ωστόσο, ο A. Evans διενήργησε πρώτος ανασκαφική έρευνα στην περιοχή το 1922, ανακαλύπτοντας τη δεξαμενή του ανακτόρου. Αργότερα πραγματοποίησαν μικρής έκταση έρευνες ο Σπ. Μαρινάτος και ο Ν. Πλάτων, χωρίς ιδιαίτερα αποτελέσματα. Αυτοί που ανέδειξαν όμως τον αρχαιολογικό χώρο των Αρχανών με τις ανασκαφές τους, οι οποίες ξεκίνησαν το 1964 συνεχίζονται μέχρι σήμερα, ήταν ο Γ. Σακελλαράκης και η Ε. Σαπουνά-Σακελλαράκη.

ΚΓ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

ΚΑΤΩ ΑΡΧΑΝΕΣ

Οι Κάτω Αρχάνες είναι χωριό της επαρχίας Τεμένους με 398 κατοίκους το 2001, κτισμένο σε υψόμετρο 360μ. στην είσοδο της κοιλάδας των Αρχανών στο δρόμο προς Επάνω Αρχάνες. Υπάγεται στο δήμο Αρχανών στο νομό Ηρακλείου. Οι ναοί του χωριού είναι ο Άγιος Νικόλαος και η Κοίμηση της Θεοτόκου. Λειτουργεί Δημοτικό Σχολείο.

Το χωριό Arcanes Catto αναφέρεται στην απογραφή του Καστροφύλακα (Κ 101) με 136 κατοίκους και ο οικισμός Pacidhes Apano και Pacidhes Catto αναφέρεται στον κατάλογο του Βασιλικάτα του 1630.

Κοντά στο χωριό Πατσίδες έγινε η απαγωγή του Γερμανού στρατηγού Κράιπε, στην οποία είχε ενεργό συμμετοχή και ο Παύλος Ζωγραφιστός, με καταγωγή από το χωριό αυτό.